"Στίλερ", Max Frisch

Μου πήρε δέκα μέρες να τελειώσω το «Στίλερ» του Μαξ Φρις, τόσες ακριβώς όσες κλείνει σήμερα το νεογέννητο αγοράκι μου. Ένα βιβλίο εκπληκτικό, γεμάτο αλήθειες, ανατρεπτικό μέσα στην κανονικότητά του, μια πραγματεία για την ταυτότητα και τη λήθη, για τον εαυτό μας και τους άλλους, για τις σχέσεις και τη μοναξιά, την τρέλα, την αρρώστια, τον πόλεμο, τον θάνατο. Μια ολοκληρωμένη βουτιά στην ανθρώπινη ύπαρξη, συνειδητή και ασυνείδητη. Κλείνοντάς το, ένιωσα μια αίσθηση πληρότητας, μια γαλήνη έντονη που συνοδευόμενη από την μαλακή ανάσα ενός κοιμισμένου νεογέννητου στο διπλανό λίκνο με γέμισε απόγνωση και προσδοκία. Σπάνια είχα τη χαρά να νιώσω τόσο έντονα για ένα κείμενο.

Ένας άντρας συλλαμβάνεται στο τρένο καθώς διασχίζει τα Ελβετικά σύνορα. Οι αρχές αναγνωρίζουν στο πρόσωπό του έναν ήσσονος σημασίας γλύπτη, τον Στίλερ, που έξι χρόνια τώρα έχει εξαφανιστεί αφήνοντας την γυναίκα του ημιθανή από φυματίωση σε κάποιο σανατόριο του Νταβός και χωρίς να ενημερώσει τις Ελβετικές αρχές. Ο άντρας επιμένει πως πρόκειται για παρεξήγηση, δεν είναι αυτός ο Στίλερ, είναι ο Γουάιτ, ένας Αμερικανός πολίτης. Στην αντιπαράθεση με την γυναίκα του, τον συνήγορο, τους φίλους του, μπλέκονται οι ιστορίες του Γουάιτ που λέει πως είναι δολοφόνος, του Στίλερ όπως του τις διηγούνται (;) τα άτομα που στο πρόσωπό του αναγνωρίζουν τον άντρα, τον φίλο, τον εραστή τους. Στήριγμά του μοναχά ο εισαγγελέας, που θα γίνει φίλος του, που θα αποκαλυφθεί πως είναι ο σύζυγος της ερωμένης του Στίλερ, Σιμπίλε.

Ο φυλακισμένος άντρας, που ξέρει τόσες λεπτομέρειες για τον Στίλερ, αλλά συνεχίζει να υποστηρίζει πως δεν είναι ο Στίλερ, ξαναρχίζει τη σχέση με την αποθεραπευμένη αλλά πάντα ασθενική – αν και αιθέρια και εκπληκτικά όμορφα εύθραυστη- Γιούλικα, τη γυναίκα του. Μιλά διεξοδικά με την Σιμπίλε, την εκπληκτικής ομορφιάς ερωμένη του. Μπλέκεται στη ζωή την παλιά, αραδιάζει λεπτομέρειες για τους φόνους του ως Γουάιτ στον δεσμοφύλακά του, βροντοφωνάζει πως δεν είναι ο Στίλερ. Θα αρκούσε να το παραδεχτεί για να μην παραμείνει στη φυλακή, για να συνεχίσει με ελάχιστο κόστος τη ζωή του. Αντ’ αυτού υποστηρίζει πως έχει σκοτώσει 5 ανθρώπους.

Το θέμα της ταυτότητας είναι το προφανές. Όλα τα άλλα έπονται, λέγονται, κάποια μένουν ανείπωτα αλλά αιωρούνται. Η ασθένεια της Γιούλικα, η αρρωστημένη σχέση τους, η εγγενής αποτυχία κάθε γάμου, η υγεία της Σιμπίλε και η αγάπη τους, η αποτυχία του Στίλερ στον πόλεμο, τον έρωτα και την τέχνη, η απόγνωση για την έλλειψη των συναισθημάτων αλλά στην τελική ανάλυση η έκρηξή τους, η μητρότητα και η ακληρία, η δύναμη και η αδυναμία. Το σπάσιμο της ανθρώπινης ζωής. Η ανικανότητα να ξεφύγουμε από το παρελθόν ακόμα κι αν αποφασίσουμε να εφεύρουμε ένα τελείως διαφορετικό για τον εαυτό μας.

Ο Στίλερ είναι ένα πλάσμα βαθιά εγωκεντρικό, που παρ' όλη την αποξένωσή του δεν μπορεί να προσδιοριστεί παρά μόνον μέσα από τους άλλους, ένας ήρωας που στις "Σημειώσεις από τη φυλακή" επιλέγει να μιλά για τον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο κι όμως δεν μπορεί να φτάσει στην αυτογνωσία. Δεν αρκεί να αρνηθείς τον εαυτό σου για να είσαι ελεύθερος. Πρέπει να φτάσεις στο σημείο να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου. 

"Είναι δύσκολο να μην κουραστείς απέναντι στον κόσμο, απέναντι στην πλειοψηφία του, την οποία οφείλω να παραδεχτώ. Είναι δύσκολο να γνωρίζεις μόνος σου και χωρίς μάρτυρες αυτό που πιστεύεις ότι βίωσες στις μοναχικές στιγμές σου, δύσκολο να κουβαλώ μια γνώση που δεν μπορώ πλέον να αποδείξω ή απλώς να πω. Ξέρω πως δεν είμαι ο εξαφανισμένος Στίλερ. Και δεν υπήρξα ποτέ αυτός. Το ορκίζομαι, αν και δεν γνωρίζω ποιός τελικά είμαι. Ίσως είμαι κανένας. Ακόμα κι αν μου το αποδείξουν με αδιάσειστα στοιχεία ότι από όλους τους ανθρώπους που έχει καταγραφεί η γέννησή τους αυτή τη στιγμή λείπει μόνο ένας, δηλαδή  ο Στίλερ, κι ότι εγώ δεν είμαι καθόλου σε αυτόν τον κόσμο αν δεν είμαι ο Στίλερ, εγώ θα συνεχίσω να το αρνούμαι. Γιατί δε σταματούν! Η συμπεριφορά μου είναι γελοία, το ξέρω, η κατάστασή μου γίνεται αστήρικτη πλέον. Αλλά δεν είμαι ο άντρας που ψάχνουν και αυτή τη βεβαιότητα, τη μοναδική μου, δεν πρόκειται να την εγκαταλείψω." 

Δεν θα πω άλλα. Πιστεύω πως η αργή ανάγνωση που επιβάλλει το κείμενο αξίζει τον κόπο, πως είναι ένα μυθιστόρημα από αυτά που μένουν στη μνήμη για καιρό, ίσως και χρόνια μετά την ανάγνωση, που έχει κανείς την αίσθηση πως τα είχε πάντοτε μέσα του και πως μόλις τώρα τα ανακάλυψε. Με λίγα λόγια, πρόκειται για ένα αριστούργημα.

  

«Στίλερ», Μαξ Φρις, μετ. Αρετή Κοντογιώργη, εκδ. Κέδρος, 2008. σελ. 491