"Μόνος στο Βερολίνο", Hans Fallada

Τον Χανς Φάλαντα δεν τον ήξερα. Τουλάχιστον όχι μέχρι πριν από 2 χρόνια, οπότε και κυκλοφόρησε «Ο Πότης» από τις εκδόσεις Κίχλη. Το διάβασα, ο Φάλαντα μπήκε σε κείνο το πάνθεον των αγαπημένων συγγραφέων με συνοπτικές διαδικασίες κι έτσι πήρα σχεδόν αμέσως το άλλο του βιβλίο που κυκλοφορεί στα ελληνικά, το «Μόνος στο Βερολίνο». Το άφησα να ξεκουραστεί κοντά δυο χρόνια στην ντάνα με τα αδιάβαστα. Λάθος μου. Αν «Ο Πότης» με είχε ενθουσιάσει, το «Μόνος στο Βερολίνο» με απογείωσε: πρόκειται ειλικρινά περί αριστουργήματος. 

Το μυθιστόρημα είναι μια συγκλονιστική καταγραφή του απολυταρχικού καθεστώτος του Χίτλερ, μια εκ των έσω περιγραφή για το πώς συμπεριφέρθηκε το τρίτο Ράιχ στους ίδιους τους Γερμανούς. Ήρωες τα μέλη των οικογενειών μια λαϊκής πολυκατοικίας που έχουν διαφορετική στάση απέναντι στον ναζισμό- από ανθρωπάκια που πάνε να πλουτίσουν από την κατάσταση, μέχρι πωρωμένους σαδιστές, αλλά και ανθρώπους που δεν θέλουν να μετέχουν στο καθεστώς, που αρχίζουν να νιώθουν όλο και πιο μόνοι και αβοήθητοι απέναντι στο σύστημα που τους ποδοπατεί ως προσωπικότητες, τους θεωρεί απλά γρανάζια στην πολεμική του μηχανή. 

Κεντρική ιστορία – και αληθινή όπως μας λέει ο ίδιος ο Φάλαντα στο επίμετρο- αυτή των Κβάνγκελ. Ο Ότο Κβάνγκελ είναι ένας πενηντάρης εργοδηγός σε εργοστάσιο επίπλων που έχει μετατραπεί σε εργοστάσιο που φτιάχνει φέρετρα. Η Άννα είναι η μεσήλικη γυναίκα του. Όταν ο γιος τους σκοτώνεται στον πόλεμο συνειδητοποιούν πως δεν θέλουν να είναι με τον Φύρερ. «Εσύ και ο Χίτλερ σου», λέει κλαμένη στον άντρα της η Άννα. Έτσι, αυτός ο πολύ μετρημένος, αυστηρός, λιγόλογος, τσιγκούνης άντρας που κοιτούσε πάντα την δουλειά του αποφασίζει να αντισταθεί με τον δικό του τρόπο. Γράφει κάρτες κατά του Χίτλερ που τις αφήνει σε κεντρικά σημεία για να αφυπνίσει τον Γερμανικό λαό. Μόνο που οι συμπολίτες του είναι τόσο φοβισμένοι που τις παραδίδουν όλες στην αστυνομία. Τα λαγωνικά τις Γκεστάμπο είναι στο κατόπι του. 

Το βιβλίο μας δείχνει με ενάργεια πως τα φασιστικά ολοκληρωτικά καθεστώτα συντρίβουν το άτομο, το περιγελούν, βάζουν την κομματική πειθαρχία πάνω από οτιδήποτε άλλο, προάγουν τα λαμόγια και τους σαδιστές στις κεντρικές θέσεις εξουσίας. Ο κάτοικος του Βερολίνου πρέπει να συμμορφωθεί ή να πεθάνει. Αλλά ακόμα κι αν παραδοθεί άνευ όρων, πάντα θα ‘χει κάτι να κρύψει, πάντα για κάτι θα φοβάται. Μπορεί ανά πάσα στιγμή να τον εκτελέσουν για κάτι ασήμαντο ή και ανύπαρκτο. 

Το κείμενο είναι δομημένο εξαιρετικά, σε βάζει ύπουλα στην γενική του ιδέα, σε εγκλωβίζει στην ασφυξία· είναι σα να ζεις εκεί, μαζί με τους Κβάνγκελ. Πρόκειται για μεγάλη αφήγηση και τοιχογραφία γεγονότων, προσώπων και εποχής. Ο Φάλαντα δεν φοβάται να παρεκκλίνει από την κεντρική πλοκή, να μας μιλήσει για επεισόδια άλλα, να μας αναλύσει σε βάθος σχεδόν όλους τους τύπους των ανθρώπων και τις συμπεριφορές απέναντι στο καθεστώς. Ένα καθεστώς που ακόμα και τα πιο πιστά του μέλη θα μπορούσε να τα ρίξει στα υπόγεια της Γκεστάμπο ανά πάσα στιγμή. 

Κορυφαίο μάθημα ενάντια στον ναζισμό, βιβλίο με απαράμιλλες λογοτεχνικές αρετές αφήγησης, το «Μόνος στο Βερολίνο» είναι ένα μυθιστόρημα που πρέπει να διαβαστεί από όλους τους βιβλιόφιλους- ίσως κι από αυτούς που δεν είναι και θέλουν να καταλάβουν γιατί η λύση απέναντι στον φασισμό είναι η παιδεία κι η μνήμη. Υποψιάζομαι πως λίγοι θα είναι εκείνοι που δεν θα ενθουσιαστούν με το μυθιστόρημα και δεν θα το θυμούνται για καιρό μετά. 

«Μόνος στο Βερολίνο», Χάνς Φάλαντα, μετ. Άντζη Σαλταμπάση, εκδ. Πόλις, 2008, σελ. 668