"Το κιβώτιο", Άρης Αλεξάνδρου

Όταν ξεκινά κανείς να μιλήσει για ένα βιβλίο τόσο εμβληματικό, όσο το «Κιβώτιο» -και τόσο πολυσυζητημένο συν τοις άλλοις- δεν μπορεί παρά να νιώθει ενός είδους συστολή. Το μοναδικό μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου (πολυγραφότατου κατά τα άλλα ποιητή και μεταφραστή) είναι ένα σπάνιο κείμενο για τα ελληνικά δεδομένα. Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. 

Γραμμένο με την μορφή 18 επιστολών- απολογιών, το «Κιβώτιο» είναι δύσκολο να καταταχθεί σε λογοτεχνικό είδος. Κάποιοι το θεωρούν «πολιτικό υπερρεαλισμό», κάποιοι άλλοι το λένε «μυθιστόρημα του παραλόγου», «μίμηση της μίμησης τους ρεαλισμού», μετακαφκικό, μοντέρνο, μεταμοντέρνο. Το κείμενο είναι όλα αυτά μαζί, με δομή αξιοζήλευτη και πειθαρχία μοναδική.

Η πλοκή λαμβάνει χώρα από τις 14 Ιουλίου του 1949 ως και τις 20 Σεπτεμβρίου του 1949. Μια επίλεκτη ομάδα του Δημοκρατικού Στρατού πρέπει να μεταφέρει από την πόλη Ν. στην πόλη Κ. το «Κιβώτιο». Η ασφαλής μετάβαση του Κιβωτίου θα κρίνει την έκβαση του Εμφυλίου (στην εκτός μυθιστορήματος πραγματικότητα ο Εμφύλιος τον Αύγουστο του 1949 είχε ήδη κριθεί και ο Δημοκρατικός Στρατός είχε ήδη ηττηθεί). Η αποστολή είναι αυτοκτονίας, επιλέγονται 40 άτομα, από αυτά τα 5 εκτελούνται ως προδότες ήδη πριν ξεκινήσουν. Οι υπόλοιποι, αν τύχει να τραυματιστούν ή να βραδυπορήσουν, πρέπει να «κυανιστούν». Προπάντων όλων προέχει το κιβάρ: κιβώτιο σε άριστη κατάσταση. 

Ο αφηγητής, που παραμένει ανώνυμος, εν αντιθέσει με τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής που μαθαίνουμε με εξαντλητικές λεπτομέρειες τα ονόματά τους και το πότε κυανίστηκαν, είναι ο μόνος που καταφέρνει να φέρει τελικά στην πόλη Ν. το Κιβώτιο. Κι επίσης φέρει επάνω του το «επισκεπτήριο» του, ένα σημείωμα που του έδωσαν στην αρχή της αποστολής, προσωπικά σε κείνον, αλλά τελικά δεν του το ζήτησε κανείς. Μόνον που στην πόλη Ν. αντί να τον υποδεχτούν ως ήρωα, τον φυλακίζουν. Το Κιβώτιο είναι άδειο.

Σε πρώτο επίπεδο η μεταφορά είναι σαφής. Η προσωπική βούληση υποτάσσεται στον κομματικό μηχανισμό, ο άνθρωπος προσηλώνεται στον στόχο, δίνει την ζωή του κι ας μην ξέρει ποιος είναι ο σκοπός. Στο τέλος αποκαλύπτεται πως συλλογικός στόχος δεν υπάρχει- το Κιβώτιο είναι κενό- ο προσωπικός στόχος- το επισκεπτήριο- έχει περιεχόμενο, αλλά και τα δύο στερούνται νοήματος. Με λίγα λόγια το άτομο, όπως και στον Κάφκα, παραμένει ανώνυμο, απευθύνεται σε έναν ανώνυμο ανακριτή που δεν ξέρει ποια είναι η πολιτική του τοποθέτηση – είναι δογματικός, λενινιστής, κυβερνητικός;- και δεν ξέρει καν αν θα υπάρξει δίκη, αν κατηγορείται για κάτι, αν κάποιος διαβάζει τις απολογίες του. Εγκλωβίζεται ανάμεσα στην πραγματικότητα που δεν μπορεί να την αντιληφθεί και το προσωπικό του βίωμα που συνεχώς αμφισβητεί.

Από αυτή την άποψη πρόκειται για ένα καθαρά μοντερνιστικό μυθιστόρημα. Αλλά και από την αφηγηματική τεχνική, αυτό το άψογο κυκλικό οικοδόμημα με τις συνεχείς ανασκευές της αλήθειας, την ατελείωτη μακροπερίοδη πρωτοπρόσωπη αφήγηση, την- σε ώσεις παραληρηματική-, την εμμονή σε λεπτομέρειες που συνεχώς ανατρέπονται, δεν μπορείς παρά να θεωρήσεις το «Κιβώτιο» ένα δείγμα μοντερνισμού. Η τελευταία πρόταση του Κιβωτίου εκτείνεται ούτε λίγο ούτε πολύ σε 36 σελίδες. Είναι ένα κατηγορώ χωρίς ανάσα, ένας αναστοχασμός που δεν καταλήγει σε κανένα συμπέρασμα. 

Ο τίτλος είναι ενδεικτικός. Δεν είναι ένα όνομα ήρωα, είναι η ίδια η αποστολή. Το Κιβώτιο είναι ο τρόπος της αφήγησης, σαν ένα κιβώτιο, μέσα σε ένα άλλο κιβώτιο που θα κρίνει το τέλος. Το Κιβώτιο είναι η απουσία νοήματος. Κι επίσης δίνει μια ιδέα για τον τρόπο. Η αφήγηση είναι λιτή, στα όρια της ξύλινης, κάνει τους ήρωες ακόμα πιο απρόσωπους. Όπως ο τίτλος. Ο αφηγητής, που μιλά συνεχώς, παραμένει σκιώδης. Δεν είναι απλά ανώνυμος, θα μπορούσε να είναι ο οποιοσδήποτε. Ακόμα κι η γυναίκα του είναι μια κομματική επιλογή. Ακόμα κι η αποστολή του – που βαφτίζεται εθελοντική- δεν είναι. Θα μπορούσε να είναι ο καθένας. 

Η βασική πολεμική ενάντια στο Κιβώτιο είναι η πολιτική του τοποθέτηση. Είναι ο ίδιος ο συγγραφέας του με την τόσο έντονη πολιτική δράση. Οι ενστάσεις για το Κιβώτιο είναι δυο ειδών: οι πολιτικές και οι αφηγηματικές. Τις πρώτες θα τις αφήσω ασχολίαστες γιατί την απάντηση την έδωσε ήδη ο χρόνος. Το «Κιβώτιο» δεν είναι μόνο πολιτικό μυθιστόρημα, δεν είναι απλά μια καταγραφή του Εμφυλίου, γιατί τότε θα είχε πολυκαιρίσει. Οι δεύτερες αφορούν κάθε μυθιστόρημα του μοντερνισμού. Ο μακροπερίοδος λόγος και οι σχοινοτενείς περιγραφές που απαιτούν την αμέριστη προσοχή σου, χωρίς να σου λένε το γιατί, είναι απωθητικές για τον μέσο αναγνώστη. Τον κάνουν να αναρωτιέται αν αξίζει ο κόπος του. Όταν πρόκειται πάντως για αριστουργήματα τέτοιου μεγέθους η αναρώτηση είναι άνευ ουσίας. Το «Κιβώτιο» παραμένει ένα από τα ελάχιστα ολοκληρωμένα μυθιστορήματα της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας που μπορεί να χαρακτηριστεί πραγματικά πρωτοποριακό. Και, στην τρίτη μου πια επαφή μαζί του, γιατί αυτή ήταν η τρίτη μου ανάγνωση, νιώθω ακόμα προνομιούχα που αυτό το έργο γράφτηκε στα Ελληνικά και μπορούμε να το απολαύσουμε σε όλο του το μεγαλείο.


                                                                                          Κατερίνα Μαλακατέ

«Το Κιβώτιο», Άρης Αλεξάνδρου, εκδ. Κέδρος,1974, σελ. 358 

Υ.Γ. Αυτή είναι μια αρχική προσέγγιση. Αναμένω με αγωνία την Λέσχη του Σαββάτου στο Booktalks. Χαίρομαι πάρα πολύ που ξεκινήσαμε αυτό το ταξίδι με Αλεξάνδρου.