"Η Υπέροχη φίλη μου", Elena Ferrante

Ανακάλυψα την Έλενα Φερράντε πριν περίπου τρία χρόνια, όταν διάβασα τις «Μέρες Εγκατάλειψης» μέσα σε ένα βράδυ. Τότε με είχε συνεπάρει η γραφή της, η απλότητα και η αμεσότητά της, η ικανότητά της να λέει σκληρές αλήθειες για την γυναικεία φύση, μακριά από όλες τις συμβάσεις που ορίζουν την θηλυκή μας πλευρά συνώνυμη της μητρότητας και της χαριτωμένης αφέλειας. Πάνω από όλα τότε, με είχε συγκλονίσει με πόση ενάργεια μπορούσε να αποτυπώσει αυτό το αίσθημα της ματαίωσης, για τα όνειρα που σε βάζουν να τρέφεις όταν είσαι μικρή, κι όταν τελικά μεγαλώνεις πέφτουν και σε πλακώνουν. 

Στις «Μέρες Εγκατάλειψης» η Φερράντε είχε μεγάλες, κολοσσιαίες στιγμές παροξυσμού. Αυτό είναι που αλλάζει εδώ, στην «Υπέροχη φίλη μου», το πρώτο από τα βιβλία της περίφημης Τετραλογίας της Νάπολης. Και κάτι άλλο διαφοροποιείται, δεν υπάρχει πια το στοιχείο της έκπληξης. Δεν διαβάζεις πια μια «αποκάλυψη», μια συγγραφέα που δεν την ξέρει κανείς, διαβάζεις ένα παγκόσμιο μπεστ σέλερ. Κι αυτό, καλώς ή κακώς, είναι στοιχείο απομάγευσης. 

Στην «Υπέροχη φίλη μου» πρωταγωνίστριες είναι δύο φίλες, η Έλενα και η Λίλα. Η Έλενα, που αναλαμβάνει και τον ρόλο της αφηγήτριας, είναι ένα παιδί ήσυχο και φοβισμένο, η κόρη του πορτιέρη του City Plaza, ενώ η Λίλα είναι η κόρη του τσαγκάρη, άγρια, αδύνατη και άσχημη. Και οι δυο πηγαίνουν στο δημοτικό, και δένονται όταν αποκαλύπτεται πως η Λίλα εκτός από αλάνι, είναι και εξαιρετικά έξυπνη. Οι ζωές τους φαίνεται να χωρίζονται όταν οι γονείς της Λίλας δεν την αφήνουν να συνεχίσει στο Γυμνάσιο, ενώ της Έλενα με χίλια ζόρια, της δίνουν τελικά την άδεια. Η φιλία τους όμως θα επιζήσει, η Λίλα θα βαλθεί να μορφωθεί διαβάζοντας όλα τα βιβλία της βιβλιοθήκης, ενώ την πόρτα θα χτυπήσει η εφηβεία, τα αγόρια, οι έρωτες. Από όμορφο στρουμπουλό κοριτσάκι, η Έλενα θα γίνει μια μάλλον υπεραναπτυγμένη έφηβος με ακμή, ενώ η Λίλα θα ανθήσει, θα γίνει ψηλή και με ιδιαίτερη χάρη και ξαφνικά από εκεί που δεν την πλησίαζε κανείς, θα ερίζουν για κείνη όλα τα αγόρια της γειτονιάς. 

Μια γειτονιά από τις φτωχικές της Νάπολης, όπου η βία είναι βαθιά συνυφασμένη με την ζωή των ανθρώπων, όπου το να ξεπλένεις χρήμα για την Καμόρα είναι σχεδόν η νόρμα, ενώ το να μορφώνονται τα παιδιά και μάλιστα οι γυναίκες είναι κάτι ανήκουστο, σχεδόν εξωτικό. Η Έλενα και η Λίλα ονειρεύονται να ξεφύγουν, να γίνουν πλούσιες. Νομίζουν πως αν γράψουν βιβλίο θα πλουτίσουν. Η Λίλα φτιάχνει κάτι περίεργα σχέδια για να γίνει πλούσια μέσω τους τσαγκάρικου. 

Το βιβλίο σε πρώτο επίπεδο είναι ένας ύμνος στην γυναικεία φιλία, με όλα τα σκαμπανεβάσματά της. Η Έλενα δένει την ζωή της με αυτή της χαρισματικής Λίλας, παρατάει την δική της όταν την χρειάζεται η φίλη, κατά καιρούς φυσικά αποστασιοποιείται, συνειδητοποιεί την ζήλια της, μετά ξανά την καταπνίγει. Σε δεύτερο επίπεδο, η Φερράντε δεν ξεχνά, τι είναι αυτό που δίνει δύναμη στην λογοτεχνία της, μιλά με δύναμη και πάθος για την θέση της γυναίκας σε μια κοινωνία που πάντα ήταν διατεθειμένη να καθορίζει τα θέλω μας, για τον αγώνα του ατόμου να βγει από τα στενά πλαίσια που ορίζει η καταγωγή και το φύλο του, για δουλειά, καριέρα, σχέσεις, λεφτά, αισθήματα. Η Φερράντε είναι ατρόμητη, γεμάτη πάθος. Η Φερράντε είναι παραμυθού, ξέρει να στήνει σύμπαντα. 

Το σκηνικό, η φτωχή Νάπολη, μοιάζει σε στιγμές με ταινία νεορεαλιστικού κινηματογράφου, είναι μια κοινωνία μεταιχμιακή, στην αλλαγή, όπου η μία γενιά προσπαθεί να ξεφύγει από την άλλη- είναι χαρακτηριστική η αποστροφή της Έλενα για την κουτσή, αλλήθωρη και αμόρφωτη μάνα της- όπου υπάρχουν θέματα «τιμής», και η επιβίωση δεν είναι πάντα εξασφαλισμένη. 

Η Φερράντε γράφει απλά, δημιουργεί οικειότητα και ταύτιση και απέχθεια. Με άγρια συναισθήματα, ανόθευτα. Μιλάει για τα μεγάλα και τα σημαντικά με όρους κατανοητούς, χωρίς περιττές φιοριτούρες. Δεν χρειάζονται όταν κατέχεις με τόση άνεση το υλικό σου και μπορείς να το περάσεις στον αναγνώστη. Δεν δίνω δεκάρα για την ταυτότητά της συγγραφέως, δεν με νοιάζει καθόλου αν είναι ή δεν είναι η Τετραλογία ένα ειλικρινές αυτοβιογραφικό κείμενο όπως του Κνάουσγκορντ ή μια τόσο καλοκουρδισμένη μίμηση. Με νοιάζει που είναι λογοτεχνία, που πηγαίνει την τέχνη ένα βήμα παρά πέρα, που προσφέρει αγνή αναγνωστική απόλαυση, όσο σε βάζει σε βαθιά φιλοσοφικά και κοινωνικά θέματα. 

Το πρώτο μέρος της Τετραλογίας της Νάπολης είναι ένα απολαυστικό μυθιστόρημα μαθητείας, ένα βιβλίο που χρειάζεται στην αρχή να το υπομείνεις, όσο να καταλάβεις το βάθος και την έντασή του, να συνηθίσεις την αφηγήτρια που είναι έφηβη και για αυτό κάπως άμαθη και δειλή. Όταν όμως μπεις στον κόσμο του, ξέρεις πως εδώ μιλάμε για την αληθινά μεγάλη αφήγηση, για ένα καινούριο είδος μυθοπλασίας, με νέους όρους, που πιθανότατα θα ορίσει την λογοτεχνία του καιρού μας. Και θα μείνει ως μέρος της κληρονομιάς του μέλλοντος.

                                                                    

                                                                     

                                                                                        Κατερίνα Μαλακατέ

"Η Υπέροχη φίλη μου", Έλενα Φερράντε, μετ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Πατάκη, 2016, σελ. 436