 |
To "Πέρασμα", ("Passing") της Nella Larsen υπήρξε ένα βιβλίο κομβικό για την αμερικάνικη λογοτεχνία, που ακόμα συμπεριλαμβάνεται στον κανόνα τόσο τον αφρο-αμερικανικών σπουδών, όσο και των σπουδών φύλου. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε μετάφραση μέχρι και φέτος. Το μυθιστόρημα γράφτηκε το 1929, σε μια εποχή που το θέμα των ορίων ανάμεσα στις φυλές απασχολούσε την Αμερική. Οι μαύροι δεν μπορούσαν να κάτσουν στα μαγαζιά των λευκών, είχαν άλλες θέσεις στα λεωφορεία, στα θέατρα, άλλα σχολεία κ.ο.κ. Υπήρχαν όμως και αρκετοί άνθρωποι που μπορούσαν να «περάσουν» ως λευκοί λόγω του χρώματος του δέρματός τους, όμως η καταγωγή τους ήταν μικτή κι είχαν μαύρους προγόνους.
Σε αυτό το θέμα, της «μουλάτας» είναι στηριγμένο το μυθιστόρημα. Η Κλερ είναι μια πανέμορφη γυναίκα που μπορεί να «περάσει», χάνει τους γονείς της νωρίς και μεγαλώνει με τις αλκοολικές αλλά λευκές θείες της. Έτσι παντρεύεται έναν άντρα λευκό, πάμπλουτο, βαθύτατα ρατσιστή που τη φωνάζει χαϊδευτικά «Nig», Νέγρα δηλαδή, χωρίς όμως να ξέρει πως κυλάει και νέγρικο αίμα στις φλέβες της.
Η Κλερ συναντά τυχαία τη φίλη της Αιρίν, σε ένα καφέ για λευκούς. Και η Αιρίν μπορεί να περάσει για λευκή αλλά χρησιμοποιεί το προνόμιο μόνο περιστασιακά για να ψωνίσει ρούχα ή να πιεί τον καφέ της με την ησυχία της. Είναι παντρεμένη με έναν μαύρο άντρα, έχει μαύρα παιδιά, και μια υπηρέτρια, εβένινη σαν το μαόνι, τη Ζουλένα.
Αν και το κεντρικό θέμα είναι φυσικά το «φυλετικό πέρασμα», πράγμα που απασχολούσε την Αμερική όλον τον 20ο αιώνα σχεδόν (ας μην ξεχνάμε το «Ανθρώπινο στίγμα» του Ροθ το 2000), η Λάρσεν προχωράει τολμηρά και σε δυο ακόμα θέματα ταμπού για την εποχή, το ένα είναι ο διαχωρισμός των κοινωνικών τάξεων. Η Αιρίν, που νιώθει αποτροπιασμό για την Κλερ που «πουλήθηκε» και απαρνήθηκε την φυλή της για μια εύκολη ζωή, νιώθει το ίδιο ντροπιασμένη όταν η Κλερ αν τύχει και δεν την βρει σπίτι, κατεβαίνει και κάνει παρέα με την υπηρέτρια. Το κοινωνικό ταμπού είναι μεγαλύτερο κι από το φυλετικό, δεν είναι άλλωστε τυχαία «κατάμαυρη» η Ζουλένα, σε σχέση με την κυρία της Αιρίν, που «περνάει» και είναι γυναίκα ενός γιατρού και μεγαλοαστή.
Το δεύτερο είναι το θέμα του φύλου. Ποια είναι η θέση της γυναίκας, ποια είναι η καθωσπρέπει συνθήκη για τη σεξουαλική έλξη, τη ζήλεια, ποιο είναι θανάσιμο αμάρτημα; Πώς είναι ι οι σχέσεις μεταξύ των γυναικών; Υπάρχει εκεί το αίσθημα πως ανήκεις, της ομάδας; Το μυθιστόρημα έχει μελετηθεί διεξοδικά από τις φεμινίστριες λογοτεχνικές κριτικούς με κορυφαία την Τζούντιθ Μπάτλερ, που σε αυτό το μυθιστόρημα έβρισκε τις απαρχές, τις ρίζες, όλου του θέματος του φύλου στην Αμερική και την Ευρώπη.
Η ίδια η Λάρσεν, που αποκόπηκε νωρίς από την μαύρη κοινότητα και ξαναβρήκε τη χαρά της συναναστροφής των αφροαμερικανών αργά, όταν παντρεύτηκε έναν μαύρο άντρα, τον φυσικό Έλμερ Άιμς, μετακόμισε επίτηδες στο Χάρλεμ για είναι μέρος της περίφημης «Αναγέννησης». Είναι μια λογοτέχνιδα κομβική για τη μαύρη κοινότητα, όπως και για τις γυναίκες. Και το «Πέρασμα», - ειλικρινά δεν ξέρω πώς θα μπορούσε να μεταφραστεί το «Passing” στα ελληνικά, που στα αγγλικά δημιουργεί αμέσως δεύτερους συνειρμούς, ενώ στα ελληνικά όχι, ίσως «Περνώντας»; - ένα από τα μυθιστορήματα που έπρεπε να έχει μεταφραστεί νωρίτερα. Γιατί με κάποιον τρόπο, τον κοινωνικό και τον γυναικείο, μας αφορά βαθιά κι εδώ.
Το Πέρασμα μεταξύ άλλων είναι κι ένα roman a clef, στηριζόμενο στη σάτιρα της ίδιας της κοινωνίας στην οποία ζούσε η Λάρσεν. Αρκετά από τα πρόσωπα λέγεται πως ήταν αληθινά και η συγγραφέας έκανε μικρή προσπάθεια να κρύψει σε ποιον αναφερόταν. Αυτό πιθανότατα της στοίχισε προσωπικά, γιατί στις αρχές της δεκαετίας του 1930 κατηγορήθηκε για λογοκλοπή και χώρισε από τον άντρα της κι ενώ αργότερα απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες, δεν κατάφερε ποτέ να συνέλθει από το χτύπημα. Δεν εξέδωσε τίποτα ξανά κι έζησε μακριά από τους λογοτεχνικούς κύκλους και απομονωμένη από τη μαύρη κοινότητα ως το 1960.
Το θέμα αν η συμπεριφορά μας οφείλεται στη γενετική κληρονομιά μας ή έχει να κάνει με τα κοινωνικά πρότυπα στα οποία πρέπει να συμμορφωθούμε για να ανήκουμε σε μια ομάδα, διαχρονικά απασχολεί τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Ίσως μέχρι τώρα να τον απασχολούσε ως εκεί που βόλευε τον σκεπτόμενο λευκό άντρα, ο 20ος αιώνας όμως άλλαξε και αυτό. Και πρωτοπόρες όπως η Λάρσεν, άνοιξαν τον δρόμο. Χαίρομαι που μεταφράστηκε έστω και έτσι, κοντά έναν αιώνα μετά, με αφορμή -φαντάζομαι-την ταινία.
Κατερίνα Μαλακατέ
"Το πέρασμα", Nella Larsen, μτφ. Νίκος Κατσιαούνης, εκδ. Έρμα
