Πώς πέρασες τη μέρα σου; - (2 μ.μ.) του Μαραμπού

Αυτό είναι ένα από τα πιο δύσκολα κεφάλαια του Οδυσσέα αλλά και από τα πιο ενδιαφέροντα. Βρισκόμαστε στην Εθνική Βιβλιοθήκη όπου λαμβάνει χώρα μια ιδιωτική συζήτηση για την ζωή και το έργο του Σαίξπηρ. Οι συνομιλητές του Στέφανου (υπαρκτά πρόσωπα, κατά την προσφιλή τακτική του Τζόυς) υποστηρίζουν ότι το έργο ένος ποιητή/συγγραφέα (θα έπρεπε να) είναι ασύνδετο με τη ζωή του, σαν να είναι ξέχωρο από την “ποταπή” ζωή που το γέννησε.

[...] Εννοώ όταν διαβάζουμε την ποίηση του Βασιλιά Ληρ τι μας νοιάζει πώς έζησε ο ποιητής; (...) Κρυφοκοιτάζοντας και σκαλίζοντας μέσα στο αναπαυτήριο το κουτσομπολιό της ημέρας, τα μεθύσια του ποιητή, τα χρέη του ποιητή. Εμείς έχουμε τον Βασιλιά Ληρ και είναι αθάνατος.

Ο Στέφανος με επιμονή και σταθερότητα προσπαθεί να αναπτύξει την θεωρία του ότι ο καλλιτέχνης δεν βρίσκεται έξω από το έργο του αλλά κρύβεται μέσα σε αυτό, σε σπαράγματα, μεταμορφώσεις, συγκαλύψεις, όμως πάντα παρών.

[...] Όπως εμείς, ή η μητέρα Ντάνα, υφαίνουμε και ξευφαίνουμε τα σώματά μας, είπε ο Στέφανος, από μέρα σε μέρα, με τα μόρια μας να πηγαινοέρχονται πέρα-δώθε, έτσι και ο καλλιτέχνης συνθέτει και αποσυνθέτει την εικόνα του.

Για έναν αμύητο αναγνώστη στα έργα και τη ζωή του Σαίξπηρ, το κεφάλαιο στην αρχή φαίνεται πολύ δυσνόητο. Παρουσιάζονται διάφορα γεγονότα από τη ζωή του, εικασίες των μελετητών του, αποσπάσματα από τα έργα του και απαιτείται αρκετή υπομονή μέχρι να αναδυθεί η υπέροχη ιδέα του Τζόυς. Ο Τζόυς εξαπολύει ένα κατηγορώ στο λογοτεχνικό κατεστημένο της εποχής του (αφήνοντάς τους να εκτεθούν μέσα από τα λεγόμενά τους – είναι υπαρκτά πρόσωπα, μην ξεχνιέστε) και αναδεικνύει το δικό του λογοτεχνικό μανιφέστο που φέρνει στην επιφάνεια τον άνθρωπο-καλλιτέχνη, εκείνον που τίποτα ανθρώπινο δεν του είναι ξένο, όσο κοινό και ποταπό και να θεωρείται, εκείνον που με τη ζωή του χαλυβδώνει το έργο του και το αντίστροφο. Σε ένα υπέροχο απόσπασμα που στην αρχή θα νομίζετε ότι αναφέρεται στον Χριστό (σύμφωνα με τον Έλμαν, ο Τζους συχνά ταύτιζε τον εαυτό του με τον Χριστό ή τον Παρνέλ, ως άνθρωπος προδομένος δηλαδή) αλλά στην πορεία θα διαπιστώσετε ότι αναφέρεται στον ίδιο τον Τζόυς, ο Μέγας Ιρλανδός μάς αποδεικνύει ότι με την συγγραφή του Οδυσσέα έκανε πράξη την λογοτεχνική του θεωρία!

Αυτός ο Οποίος εγέννησε τον Εαυτόν Του, μεσάζων του Αγίου Πνεύματος, και ο Ίδιος έπεμψε Εαυτόν, Λυτρωτής, μεταξύ Εαυτού και των άλλων, ο Οποίος, κακομεταχειρισθείς ύπο των φίλων Του, γυμνωθείς και μαστιγωθείς, εκαρφώθη ως νυχτερίς επί της θυρός της σιταποθήκης, επείνασε επί του δέντρου του σταυρού, ο Οποίος αφήκε τον Εαυτόν του να ταφεί, ανεστηθή, κατήλθεν εις την κόλασιν, ανήλθεν εις τους ουρανούς και εκεί ταύτα τα χίλια εννιακόσια έτη καθήμενος εκ δεξιών του Ίδιου του Εαυτού Του, αλλά θα επανέλθει την εσχάτην ημέραν ίνα κρίνει ζώντας και νεκρούς όταν άπαντες οι ζώντες θα είναι ήδη νεκροί.

Σταδιακά, ο Στέφανος απογοητεύεται από τις άκαιρες παρεμβάσεις των συνομιλητών του και του σταθερού χλευαστή του Μπακ Μάλλιγκαν, και όταν στο τέλος τον ρωτούν αν όντως πιστεύει στην θεωρία που τους ανέλυσε, εκείνος απαντά χωρίς σκέψη “όχι”. Ωστοσο, ο αναγνώστης έχει προλάβει να καταλάβει ότι παρά την άτονη άρνηση του Στέφανου, ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει.

[...] Κάθε ζωή είναι πολλές μέρες, μέρα τη μέρα. Περπατάμε μέσα από τους εαυτούς μας, συναντώντας ληστές, φαντάσματα, γίγαντες, γέρους, νέους, συζύγους, χήρες, ομοφυλόφιλους, αλλά πάντα συναντώντας τους εαυτούς μας.

Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται περισσότερο ευκρινές, απ' ό,τι σε όλα τα προηγούμενα, ότι ο Μπλουμ είναι η ώριμη εκδοχή του Στέφανου. Όσοι έχουν διαβάσει τα πρώιμα έργα του Τζόυς (Στήβεν ο Ήρωας και Το πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία) γνωρίζουν ότι η περσόνα του Στέφανου είναι ο ίδιος ο συγγραφέας. Από την Βιογραφία του Έλμαν μαθαίνουμε ότι και ο Μπλούμ αποτελεί ένα ώριμο alter ego του Τζόυς. Οι δύο εκδοχές του Τζόυς απέχουν πολλά χρόνια μεταξύ τους όμως μέσα στον Οδυσσέα συνυπάρχουν αρμονικά. Η φράση “καθήμενος εκ δεξιών του Ίδιου του Εαυτού Του” είναι αρκετά ενδεικτική – προφέρεται από τον Στέφανο ο οποίος καθήμενος εκ δεξιών αποτελεί τον “γιο” του “πατέρα” Εαυτού Του (δηλαδή της ώριμης εκδοχής). Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται και από διάφορες ενδείξεις των προηγούμενων κεφαλαίων που δείχνουν ότι ο Στέφανος αντιμετωπίζει τον Μπλουμ ως τον πνευματικό του πατέρα. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, γίνεται πιο διακριτή η σχέση γιατί καθώς αναπτύσσεται η ανάλυση για τον Σαίξπηρ ο χλευαστής Μάλλιγκαν σε κάποιο σημείο ειρωνεύεται αυτά που λέει ο Στέφανος με την εξής φράση: Ο ίδιος του ο εαυτός πατέρας του εαυτού του, είπε μέσα του ο Μάλλινγκανγιος. Και λίγο παρακάτω, ο ίδιος ο Στέφανος λέει (και πιστεύει κιόλας)

[...] Το αγόρι της πρώτης πράξης είναι ο ώριμος άντρας της πέμπτης πράξης. Όλα σε όλα. (...) Αυτός βρήκε στον εξωτερικό κόσμο ως πραγματικότητα αυτό που ήταν στον εσωτερικό του κόσμο ως δυνατότητα.

Η ταύτιση του Τζόυς με τον Σαίξπηρ γίνεται καθόλη τη διάρκεια του κεφαλαίου, προσφέροντας σε πολλά αποσπάσματα μια γοητευτική διφορούμενη σημασία αλλά και μια απολαυστική παραπλάνηση του νου. Μου άρεσε πολύ η φράση, Γουίλλιαμ Σαίξπηρ και σία, εταιρεία περιορισμένης ευθύνης. Ο μεταφραστής μάς θυμίζει την συνάφεια που έχει η παραπάνω φράση με το γεγονός ότι ο Οδυσσέας εκδόθηκε το  1922 από το βιβλιοπωλείο της Σύλβια Μπητς, Shakespear & Co. Άραγε ο Τζόυς πρόσθεσε αυτή την φράση επίτηδες λίγο πριν εκδοθεί το βιβλίο (ξέραμε ότι έκανε συνεχείς διορθώσεις στα έργα του) ή μήπως πρέπει να αναζητήσουμε το νόημά της κάπου αλλού, κάπου που αδυνατούμε να αντιληφθούμε;  Σύμπτωση ή όχι, παραμένει ωστόσο μία εντυπωσιακή αναφορά για τον σημερινό αναγνώστη!

Πού είναι ο αδελφός σου; Στη Στέγη των Φαρμακοποιών. Η ακονόπετρά μου. Αυτός, ύστερα ο Κράνλυ, ο Μάλλιγκαν: τώρα αυτοί. Λόγια, λόγια. Μα πράξε. Πράξε τον λόγο. Λοιδορούν για να σε δοκιμάσουν. Πράξε. Παίξε.

Σε αυτό το απόσπασμα υπερτονίζεται η σχέση που είχε ο Τζόυς με τον αδελφό του Στανίσλαο, μέσα από την θαυμάσια μεταφορά του λόγου που χρησιμοποιεί: η ακονόπετρά μου. Μέσα σε αυτή την λέξη κρύβεται και μια ενδόμυχη υποτίμηση  προς τον αδελφό του, για την οποία αναφέρθηκα σχετικά στην προηγούμενη ανάρτηση. Γιατί, η ακονόπετρα “παίρνει ζωή” και γίνεται χρήσιμη μόνο εξ' αντανακλάσεως, είναι ετερόφωτη, μετά, είναι απλώς ένα άχρηστο βάρος! Ο Κράνλυ για τον οποίον γίνεται λόγος πιο πάνω (και σε κάνα δυο ακόμα σημεία του Οδυσσέα) είναι ο πιστός φίλος του Στέφανου Δαίδαλου στο Πορτραίτο του καλλιτέχνη – εδώ, την θέση του παίρνει ο Μάλλιγκαν, για τον οποίον ο Στέφανος δεν επιφυλάσσει την ίδια αφοσίωση που έδειχνε στον Κράνλυ.  

Η “Σκύλλα και Χάρυβδις” είναι μια ελεγεία αφιερωμένη στον Σαίξπηρ. Αν έχετε βιβλία του στην βιβλιοθήκη σας, θα ανατρέξετε αμέσως σε αυτά. Αν όχι, θα πάτε να τα αγοράσετε. Μετά τον Θεό ο Σαίξπηρ είναι ο μεγαλύτερος δημιουργός. Και φαντάζεστε την συνέχεια της φράσης, έτσι; Μετά τον Σαίξπηρ ο Τζόυς είναι ο μεγαλύτερος δημιουργός! Αυτό το κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην λογοτεχνία, την απαιτητική και την ζωογόνα, την δυσνόητη και την θεόπνευστη. Κάθε γνήσιος αναγνώστης θα αναγνωρίσει εκεί τον εαυτό του και θα σκύψει πάνω της με ευλάβεια. Μην φοβάστε, μεγαλοφυίες μου, για όσα λάθη διαπράττετε καθώς προσπαθείτε να ερμηνεύσετε το βιβλίο του Τζόυς. Εξάλλου, ένας μεγαλοφυής δεν κάνει λάθη. Τα λάθη του είναι ηθελημένα και είναι οι πύλες της ανακάλυψης. Θαρσείν χρη! 

                                                                                                    Μαραμπού

"Οδυσσέας", Τζέημς Τζόυς, μετ. Ελευθέριος Ανευλαβής, εκδ. Κάκτος, 2014, σελ 1098