"Λάδι σε καμβά", Αλέξης Πανσέληνος

Ανακάλυψα τη γοητεία των μυθιστορημάτων του Αλέξη Πανσέληνου κάπως αργά, διάβασα τη "Μεγάλη πομπή" μόλις το 2016. Έκτοτε όμως διόρθωσα το λάθος μου κι έχω διαβάσει πια σχεδόν όλα τα βιβλία του. Η γραφή του είναι μαυλιστική, είναι ένας συγγραφέας που αγαπά βαθιά τη γλώσσα, χωρίς να ξεχνά την πλοκή και την ιστορία∙ από τους γεννημένους γραφιάδες. Συνηθίζω να λέω πως αν έγραφε σε άλλη γλώσσα, θα ήταν παγκοσμίως γνωστός και πολυμεταφρασμένος. 

Έπιασα το όγδοο του μυθιστόρημα, το "Λάδι σε καμβά", σχεδόν με το που βγήκε, γιατί ήξερα πως η αναγνωστική απόλαυση θα ήταν εγγυημένη. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης και ματαίωσης. Ενηλικίωσης και ματαίωσης μιας ολόκληρης γενιάς, στο πρόσωπο του Σπύρου, ενός νεαρού εικοσάχρονου που ονειρεύεται να γίνει ζωγράφος κι έχει ήδη περάσει στη σχολή Καλών Τεχνών το καλοκαίρι του ’66. Τότε ο πατέρας του θα τον στείλει διακοπές στο σπίτι ενός φίλου, του Φαίδωνα Καραλή. Ο Καραλής ήταν κι αυτός ανερχόμενος ζωγράφος, όταν τα παράτησε κι αποτραβήχτηκε στο νησί με την οικογένειά του.

Εκεί ο Σπύρος θα μπλέχτει στη ζωή της οικογένειας και στην ομορφιά του νησιού, θα χαρεί άγρια τα είκοσι του χρόνια, και θα ζήσει τον έρωτα. Οι δυο κόρες της οικογένειας, η 23χρονη Ειρήνη, πάνω στη σεξουαλική της άνθηση και η 12χρονη Γωγώ, ένα κορίτσι στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παιδικότητα και την εφηβεία, θα τον διεκδικήσουν. Κι εκείνος θα ανταποκριθεί στο σεξουαλικό κάλεσμα της μιας, ενώ θα συγκινηθεί κι από το ερωτικό νοιάξιμο της άλλης. Ο Σπύρος θα αφεθεί και τελικά θα πληγώσει και θα πληγωθεί, θα δημιουργήσει σκάνδαλο, και θα χάσει την αθωότητά του.

Αυτό το θέμα, της αθωότητας, το παιχνίδι ανάμεσα στον 20χρονο Σπύρο και τη 12χρονη Γωγώ, είναι από τα βασικά μοτίβα του βιβλίου στο πρώτο μέρος, ένα μέρος ανοιχτόκαρδο, που απλώνεται στον αφηγηματικό χρόνο. Η αθωότητα, ή μάλλον η έλλειψη της πια, διαπερνά και το δεύτερο μέρος, που εκτείνεται από το 1967 ως το 2012. Εδώ ο αφηγηματικός χρόνος συμπυκνώνεται, το πολιτικό καταλαμβάνει το προσωπικό, ο Σπύρος βλέπει τα όνειρα του για δημιουργία να κατακρημνίζονται πάνω στη δικτατορία, στην ανάγκη για βιοπορισμό και τη δίκη του αβεβαιότητα.

«Σκέφτομαι όμως συχνά ότι κάτι μέσα μου με έκανε να χάσω την πίστη στον εαυτό μου. Δεν θεωρώ πως είμαι πραγματικά κακός άνθρωπος. Αν και μπορεί να είμαι. Αλλά ένας καλλιτέχνης πρέπει να είναι και να νιώθει αγνός για να δημιουργήσει- να διατηρεί μέσα του το μικρό παιδί που υπήρξε, αλλιώς η ζωή του και η τέχνη του τρέχουν σε λάθος ράγες. Δεν θα άντεχα να ζωγραφίζω τις τύψεις μου για τις αποτυχίες και το σκοτάδι μέσα μου. Ο κόσμος που έρχεται να δει τις ζωγραφιές μας θέλει να βγει από τα σκοτάδια και να αντικρίσει φως. Αν δεν έχεις φως να προσφέρεις, τότε κάνεις κακή τέχνη. Άλλοι ίσως αντέχουν και το κάνουν. Εγώ δεν θα άντεχα. Προτίμησα να σβήσω να υποχωρήσω και να σωπάσω»

Με ατολμία ζήσαμε τη ζωή μας. Είναι πολύ κοινό που συμβαίνει στον Σπύρο, όταν ξαφνικά συνειδητοποιεί πως δεν πια τα κότσια ούτε να δημιουργήσει αλλά ούτε και να αγαπήσει. Περνά την υπόλοιπη ζωή του στον αυτόματο, με την παρηγοριά της μουσικής, χωρίς να ασχοληθεί ξανά με καμβάδες, χωρίς να μπορεί να πετάξει. Τέτοιες, προσγειωμένες ζωές, ζούμε οι περισσότεροι, ακόμα πιο πολύ ο ήρωας μιας και η πολιτική εκτροπή διέλυσε τη ζωή του ύπουλα, χωρίς καν να το καταλάβει.

Ο Σπύρος είναι ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής και το μεγάλο ατού του μυθιστορήματος. Δίνει τη δυνατότητα στον συγγραφέα να μιλήσει απλά και λιτά, να εξιστορήσει χωρίς φιοριτούρες και μελοδραματισμούς∙ ένας ζωγράφος είναι άλλωστε ο ήρωας μας, όχι κανένας διανοοούμενος των γραμμάτων. Κι έτσι έχουμε ένα από τα πιο «καθαρά» γραμμένα ελληνικά μυθιστορήματα, η λιτότητα και η απλότητα το ξεχωρίζουν. Ένα μυθιστόρημα που μιλάει για τα μεγάλα, τη ζωή, τον θάνατο, τη ματαίωση, τον Έρωτα, την αγάπη για τους γονιούς ενώ ασχολείται με τα μικρά που ορίζουν τη ζωή μας.

Από τα πιο γοητευτικά κομμάτια είναι κι ενασχόληση με τα εικαστικά, η αναφορά σε μεγάλα ονόματα, η εμπλοκή στην πλοκή δύο πινάκων, που καθορίζουν την κάθε εποχή του μυθιστορήματος. Τελικά το «Λάδι σε καμβά» είναι ένα μυθιστόρημα μαθητείας,όχι γιατί παρακολουθούμε την ενηλικίωση του Σπύρου, αλλά γιατί ένα από τα βασικά θέματα που διαπραγματεύεται είναι η ίδια η διαδικασία της δημιουργίας. Η αντίστιξη ανάμεσα στην τόλμη και την ατολμία. Σαν να συγκρούονται δυο κόσμοι, και να φαίνεται τελικά ποιος από τους δυο μπορεί να φτιάξει Τέχνη.

                                         Κατερίνα Μαλακατέ

Υ.Γ. 42 Ομολογώ πως η ηλικία του νεαρού κοριτσιού με ξενίζει και θα συνεχίζει να με ξενίζει. 

"Λάδι σε καμβά", Αλέξης Πανσέληνος, εκδ. Μεταίχμιο, 2023