"Λογοτεχνία βραδείας καύσεως" του Μαραμπού

      

Διαβάζοντας τον Πύντσον αντιδράς όπως εκείνος που μαθαίνει ότι πάσχει από μία σπάνια ανίατη ασθένεια. Νιώθεις οργή, ανημπόρια να κατανοήσεις τι σου συνέβη, άγνοια για το πώς θα είναι η ζωή σου από κει και πέρα, έως ότου καταλήξεις να το αποδεχθείς και να προσπαθήσεις να το αντιμετωπίσεις με όσες δυνάμεις διαθέτεις. 

Δε θα αναφερθώ καθόλου στα διηγήματα της συλλογής, γιατί αν προσπαθήσω να περιγράψω τι συμβαίνει σε καθένα από αυτά, τότε ή θα υποτιμήσω την φαντασία του συγγραφέα τους ή θα υπερτιμήσω (που είναι και το πιθανότερο) τις περιγραφικές δυνατότητες του λόγου μου. Αυτό που κάνει το βιβλίο ξεχωριστό είναι η 30σέλιδη εισαγωγή του ίδιου του συγγραφέα που, με λίγη καλή θέληση από μέρους σου, πείθεσαι τελικά ότι ο Πύντσον είναι (μάλλον) υπαρκτός και άνθρωπος! Αν απολαμβάνω κάτι πολύ, παράλληλα με την απόλαυση της ανάγνωσης, είναι εκείνες οι μικρές παραξενιές, τα μυστικά των συγγραφέων, που πότε έχουν σχέση με την λογοτεχνία και πότε όχι, όπως ο Φώκνερ που λέγεται πως συνήθιζε να γράφει το καλοκαίρι φορώντας παπούτσια με μάλλινες κάλτσες ή ο Κάφκα που έγραψε το διήγημα “Η κρίση” μέσα σε δέκα ώρες ή ο απίθανος Όσκαρ Ουάιλντ που καυχιόταν ότι χρειάστηκε μόλις 14 μέρες για να “φιλοτεχνήσει” το “Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι”! Στην προκειμένη περίπτωση, το άλαλο φάντασμα, ο Τόμας Πύντσον, εκθέτει όλα τα μυστικά του. Στην ουσία προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τα πρώιμα διηγήματά του και εν πολλοίς το κατορθώνει. Τι είναι τελικά ο λογοτεχνικός κόσμος του Πύντσον; Ένα συνονθύλευμα τόπων και χρόνων, ακατάσχετης νοσταλγίας για το παρελθόν, χιλιάδων αναφορών στην ποπ κουλτούρα κάθε εποχής και δεκάδων κουρασμένων σουρεαλιστικών χαρακτήρων που παρελαύνουν ακούραστα μέσα στις σελίδες του. Πολύ ταπεινά υλικά, νομίζω, για να καταφέρεις να οικοδομήσεις μια λογοτεχνία τόσο υψηλών απαιτήσεων. Ο ίδιος ο Πύντσον παραδέχεται για την επιρροή που του άσκησε τότε το κίνημα του Σουρεαλισμού και δεν εξαλείφθηκε παρά μάλλον εντάθηκε στα κατοπινά του έργα: <<... μην έχοντας ακόμα κυριολεκτικά καμία πρόσβαση στα ονειρικά μου βιώματα, ο βασικός στόχος του κινήματος μου διέφευγε, ενώ με γοήτευσε  τρομερά η απλούστατη ιδέα ότι μπορείς να συνδυάσεις μέσα στο ίδιο πλαίσιο στοιχεία που κανονικά δε θα συνυπήρχαν, δημιουργώντας έτσι παράλογα και εντυπωσιακά αποτελέσματα. Αυτό που υποχρεώθηκα να μάθω αργότερα στη ζωή μου ήταν η ανάγκη να χειρίζομαι αυτή τη διαδικασία με κάποιο βαθμό προσοχής και δεξιοτεχνίας: δε σημαίνει ότι μπορείς να χρησιμοποιήσεις τον οποιοδήποτε συνδυασμό από τυχαίες λεπτομέρειες όπως λάχει. Ο Σπάικ Τζόουνς Jr., που οι ορχηστρικές ηχογραφήσεις του πατέρα του με είχαν βαθιά και ανεξίτηλα σημαδέψει σαν παιδί, είπε κάποτε σε μια συνέντευξη, “Ένα από τα πράγματα που δεν αντιλαμβάνεται ο κόσμος για το είδος της μουσικής του μπαμπά είναι ότι, όταν αντικαθιστάς ένα Ντο δίεση με ένα πυροβολισμό, πρέπει ο πυροβολισμός να είναι σε Ντο δίεση, γιατί αλλιώς ακούγεται απαίσια”>>. 

Δεν είμαι τόσο φανατικός Πυντσονικός ώστε να αναζητώ στο διαδίκτυο τις χιλιάδες αναφορές που υπάρχουν στα βιβλία του, για μια ίσως καλύτερη κατανόηση του έργου του. Μου αρέσει να υπάρχουν διάσπαρτες φράσεις σε γλώσσες που δεν καταλαβαίνω, τοπία και μέρη που ίσως δεν υπάρχουν στον κόσμο. Η λογοτεχνία είναι μαγεία αλλά εγώ ποτέ δεν ήμουν από τους θεατές που αναρωτιόταν αν το καπέλο από όπου βγήκε το κουνέλι, έχει διπλό πάτο. Αν ωστόσο, είχα λίγη περιέργεια να μάθω μέρος αυτών των αναφορών, ο Πύντσον θα μου πρότεινε να μην μπω στον κόπο γιατί <<παρόλο που μπορεί να μην είναι  εντελώς λάθος να πλάθει κανείς διάφορα με τη φαντασία του, όπως κάνω εγώ ακόμα, για όσα δεν ξέρω ή από υπερβολική τεμπελιά δεν ψάχνω να βρω, τα πλαστά δεδομένα τείνουν με συντριπτική συχνότητα να χρησιμοποιούνται εν πλήρει αναπτύξει σε σημεία τόσο λεπτά που να έχει τελικά σημασία, χάνοντας έτσι αυτή την οριακή γοητεία που ίσως διέθεταν έξω από το συγκείμενο του διηγήματος. Παραθέτω ως μαρτυρία ένα παράδειγμα από την “Εντροπία”. Στο χαρακτήρα του Καλλίστο προσπάθησα να δημιιουργήσω την εντύπωση ενός αποκαμωμένου από την ζωή και τον κόσμο Κεντροευρωπαίου κι έτσι έβαλα τη φράση grippe espagnole, την οποία είχα δει πάνω στην ετικέτα του δίσκου μιας ηχογράφησης του L' Historie du Soldat του Στραβίνσκι. Πρέπει να θεώρησα ότι ήταν κάποιου είδους πνευματική δυσθυμία του μεταπολέμου ή κάτι ανάλογο. Έλα όμως που μετά ανακάλυψα ότι σημαίνει αυτό ακριβώς που λέει, Ισπανική γρίπη... κι έτσι η αναφορά που είχα σφετεριστεί αφορούσε στην πραγματικότητα την παγκόσμια επιδημία της γρίπης που ακολούθησε τον πόλεμο>>. Υποθέτω ότι αργότερα έγινε πιο προσεκτικός με την προέλευση των αναφορών του. Αλλά ποιος νοιάζεται αν δεν έγινε; Εγώ πάντως όχι!

Ένα άλλο χαρακτηριστικό στα βιβλία του Πύντσον, είναι η επιστημονική χρήση και ανάλυση, όρων, μηχανών, εφευρέσεων.  Επειδή είναι γνωστό(!) ότι είχε σπουδάσει στα νιάτα του μηχανολογία/αεροναυπηγική, πολλοί αναγνώστες τείνουν να πιστεύουν, εγώ τουλάχιστον σίγουρα, ότι όσα αναφέρονται στα έργα του, ας πάρουμε το σημαντικό “Ουράνιο τόξο της βαρύτητας”, όσα λοιπόν αναφέρονται εκεί για τις βόμβες και τα αεροπλάνα είναι αληθή ή έστω έχουν ένα παχύ στρώμα αλήθειας κολλημένο πάνω τους. Όπως όμως συνέβη και παραπάνω με τις αναφορές, και εδώ ο Πύντσον αφήνει με χιούμορ να διαφανεί ότι δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα. Αναφερόμενος στο διήγημα “Εντροπία” το οποίο καταπιάνεται με τον σχετικά καινούριο (τότε) και άγνωστο (ακόμα και τώρα) όρο “εντροπία” σημειώνει τα εξής: <<... επειδή το διήγημα έχει συμπεριληφθεί σε δυο-τρεις ανθολογίες, ο κόσμος νομίζει ότι ξέρω περισσότερα πράγματα για το θέμα της εντροπίας από όσα στην πραγματικότητα γνωρίζω. Ως και ο υπό κανονικές συνθήκες διαβόλου κάλτσα Donald Barthelme σε μια συνέντευξη που είχε δώσει σε κάποιο περιοδικό υπαινίχθηκε ότι μπορεί και να' χω βάλει το χεράκι μου στην αρχική επινόηση του όρου>>.  Με αφορμή το συγκεκριμένο διήγημα, δεν παραλείπει να δώσει μια συμβουλή προς τους αρχάριους συγγραφείς, εκθέτοντας σε όλους την πρώιμη άγνοιά του, <<για να το πω απλά: είναι λάθος να ξεκινάει κανείς από ένα θέμα ή κάποιον άλλο αφηρημένο ενοποιητικό παράγοντα και μετά να προσπαθεί να στριμώξει τους χαρακτήρες και τα γεγονότα να χωρέσουν σε αυτό το καλούπι. Αντίθετα, οι χαρακτήρες στο “Βαθύπεδα”, ας είναι κατά τα άλλα προβληματικοί, ήταν τουλάχιστον το σημείο εκκίνησής μου, ενώ τις θεωρητικούρες τις πρόσθεσα αργότερα, μόνο και μόνο για να δώσω στο έργο μιαν όψη καλλιεργημένου στυλ>>. 

Δε θα πρότεινα σε κάποιον που δεν έχει ξαναδιαβάσει Πύντσον, να ξεκινήσει από αυτή την συλλογή διηγημάτων, αν δεν υπήρχε αυτή η κατατοπιστική εισαγωγή. Μπορεί τα διηγήματα να είναι λίγο άτεχνα (το παραδέχεται και ο ίδιος εξάλλου!) σε σχέση με τα επόμενα έργα του, και γι' αυτό το λόγο λίγο απωθητικά, ίσως περισσότερο από κάποια αντίστοιχα ενός άλλου άβγαλτου συγγραφέα, καθώς εδώ μιλάμε για Πύντσον, αλλά, αν καταφέρει κανείς και τα διαβάσει και ύστερα διαβάσει την εισαγωγή (που επ' ουδενί λόγω δεν πρέπει να διαβαστεί στην αρχή, είναι παντελώς άχρηστη, παρότι εισαγωγή), θα λύσει αρκετές απορίες σχετικά με το σύμπαν που χτίζει ο Πύντσον στα έργα του και αν αξίζει κατά την γνώμη του, να δοκιμαστεί σε ένα δυσκολότερο έργο του. 

Τέλος, θέλω να αναφερθώ στο πολύ εύστοχο τίτλο της συλλογής. Το βιβλίο τιτλοφορείται “Βραδείας καύσεως” και δε θα μπορούσε να βρεθεί πιο ταιριαστή φράση για να περιγράψει τον τρόπο που επιδρά η λογοτεχνία του Πύντσον πάνω στο μυαλό σου. Πρόκειται για μια λογοτεχνία βραδείας καύσεως, που δεν διαθέτει την φλόγα και την θερμότητα ενός Αλεξανδρινού Κουαρτέτου αλλά ούτε την παγωμάρα ενός Καφκικού κειμένου. Σιγοκαίει στο κεφάλι σου για καιρό, πετώντας φλογίτσες και σπινθήρες και ύστερα, καταλαγιάζοντας την ένταση για μια επόμενη ανύποπτη στιγμή. Ο Τόμας Πύντσον, θαρρώ, είναι (ο) μοναδικός, γιατί κατάφερε τα σκουπίδια της ποπ κουλτούρας να τα ανακυκλώσει σε υψηλής ποιότητας λογοτεχνία. 

                                                                                    Μαραμπού

"Βραδείας καύσεως", Τόμας Πύντσον, μετ.Βίκυ Χατζοπούλου και Προκόπης Προκοπίδης, εκδ. Χατζηνικολή, 2000, σελ.259

Υ.Γ. 42  Το κείμενο για τον μισαγάπητο κύριο Πύντσον μου το έστειλε ο Μαραμπού. Δεν πείστηκα να διαβάσω τα πρώιμα διηγήματα, κυρίως γιατί δεν καταφέρνω ακόμα να διαβάσω τα ώριμα έργα του δημιουργού. Πάντως ο ακριβοθώρητος Τόμας πυροδοτεί πάντα τη φαντασία μας κι είμαι σίγουρη πως δεκάδες τόνοι ( και ηλεκτρονικού) μελανιού έχουν χυθεί για πάρτη του. Ελπίζω πως τα περισσότερα είναι τόσο απολαυστικά όπως αυτό.  

Υ.Γ. 42-2 Δράττομαι της ευκαιρίας με αφορμή το κείμενο του Μαραμπού να δηλώσω πως όποιος θέλει μπορεί να στείλει την κριτική ή το κείμενό του για τη λογοτεχνία και την ανάγνωση στο kmalakate@gmail.com. Το αν θα το ανεβάσω ή όχι εναπόκειται στην κρίση τριμελούς επιτροπής που αποτελείται από μένα.