"Δόκτωρ Φάουστους", Thomas Mann

Ήταν πολλά τα χρόνια από την τελευταία φορά που διάβασα Τόμας Μαν, πάνω από δέκα, οπότε συμφωνήσαμε με τον Librofilo να διαβάσουμε «Δόκτωρ Φάουστους» στην Λέσχη Ανάγνωσης του Booktalks που συντονίζουμε ελαφρά τη καρδία. Θυμόμουν την αναγνωστική απόλαυση του «Μαγικού βουνού» και ήθελα να το προσπαθήσω. Η επιλογή ήταν ακατάλληλη για Λέσχη Ανάγνωσης κι αυτό φάνηκε σχεδόν από την πρώτη εβδομάδα. Τέτοια έργα πρέπει να διαλέγεις εσύ πότε θα τα διαβάσεις και να μην στο «επιβάλλει» κανείς. 

Στην αρχή, και μέχρι να συνηθίσει κανείς τον αργό ρυθμό, το βάθος, τους μουσικούς όρους και τον διανοητικισμό του Μαν, το βιβλίο μοιάζει βασανιστικό. Αφηγητής είναι ο φιλόλογος Τσάιτμπλομ, ο πιο στενός παιδικός φίλος του ιδιοφυούς συνθέτη Λέβερκυν που αποφασίζει να μας εξιστορήσει την βιογραφία του. Από τα παιδικά τους χρόνια, όπου ήδη η ιδιοφυΐα, αλλά και η παγερή ιδιοσυγκρασία του Λέβερκυν ξεχώριζε, ως τα χρόνια της ακμής και τελικά της πτώσης του συνθέτη, μας περιγράφει με ψυχαναγκαστική λεπτομέρεια σχεδόν όλες τις συζητήσεις του Λέβερκυν. Έτσι ο Τόμας Μαν θα ασχοληθεί με βασικά θέματα, όπως η τέχνη, η ζωή, η αγάπη, η λαγνεία και η μουσική. Αλλά το βασικό είναι πως θα φτιάξει μια αλληγορία για την γιγάντωση του Ναζισμού στην Γερμανία, θα λοιδορήσει την ίδια την τοιχογραφία της μπουρζουαζίας που στήνει μπροστά στα μάτια μας, θα καταφερθεί εναντίον της Γερμανικότητας και ταυτόχρονα θα την υμνήσει. 

«Η βαρβαρότητα είναι το αντίθετο της καλλιέργειας μόνο βάση της κατάταξης των ιδεών που μας παρέχει ετούτη η ίδια»

Ο Λέβερκυν είναι ένας άντρας χωρίς πολλές σεξουαλικές ορμές. Την μία και μοναδική φορά που έχει επαφή με μια πόρνη, κολλάει σύφιλη. Από κει και μπρος το ταλέντο του απογειώνεται, παρατά την θεολογική σχολή και αφιερώνεται στην μουσική, ζει σε ένα αγρόκτημα ως νοικάρης που μοιάζει παρά πολύ με το πατρικό του. Κι εκεί μπαίνει ο διάβολος. Ένας διάβολος που μοιάζει στις λαϊκές δοξασίες, αλλά δεν μοιάζει, ένα κουτσαβάκι στην αρχή, που υπόσχεται 24 χρόνια ζωής αρκεί ο Λέβερκυν να μην αγαπήσει ποτέ κανέναν. Πού ούτε λίγο ούτε πολύ υπονοεί πως ο Λέβερκυν κόλλησε εν γνώσει του την ασθένεια για να απογειωθεί καλλιτεχνικά μέσω της τρέλας. 

Λέει ο Μεφιστοφελής: 

«Ο καλλιτέχνης είναι του εγκληματία αδελφός και του τρελού. Έχεις την γνώμη ότι δημιουργήθηκε ποτέ ένα διασκεδαστικό έργο χωρίς ο ποιητής του να έχει εξοικειωθεί με την έννοια του εγκληματία και του παλαβού; Τι αρρωστημένο και τι υγιές. Ποτέ στην ζωή της η ζωή δεν τα κατάφερε δίχως το αρρωστημένο» 

Ο συνθέτης συμφωνεί με τον διάολο, που είναι και δεν είναι, αποκύημα της σύφιλης. Και συνεχίζει την ζωή του, με φίλους που δεν καταλαβαίνουν την μουσική του, ψυχρός, ανέραστος, μόνος, μεγαλοφυής. Το τέλος θα είναι τραγικό, σε μια σκηνή που ίσως είναι από τις σημαντικότερες της λογοτεχνίας ως σήμερα. 

Το βιβλίο είναι μια πολιτική αλληγορία, όμως φυσικά δεν είναι μόνον αυτό. Οι συμβολισμοί είναι πάρα πολλοί κι οι περισσότεροι μάλλον θα διαφύγουν σε αυτόν που το διαβάζει για πρώτη φορά. Ο αφηγητής είναι εντελώς ανορθόδοξος για τόσο μεγάλο έργο, απευθύνεται στον αναγνώστη, πελαγοδρομεί. Η σχέση του με τον Λέβερκυν είναι ακραία, τον θαυμάζει και του στέκεται χωρίς καμία συναισθηματική ανταμοιβή. Η αγάπη και η σεξουαλικότητα μοιάζουν να οδηγούν στην τιμωρία, την πτώση και τον θάνατο. Η ματαιότητα της αστικής γερμανικής τάξης πριν τον πόλεμο επιφέρει τον χλευασμό του συγγραφέα, που ειρωνεύεται τους ήρωες του ανοιχτά, ενώ τα δικά του θέματα με την τέχνη και την έμπνευση διατρέχουν όλο το κείμενο. Η θεολογία και η μουσική, καθώς και η φιλοσοφία αναλύονται από τους χαρακτήρες διεξοδικά. 

Οι επιθυμίες και οι ελπίδες μου είναι αναγκασμένες να αντιτίθενται στη νίκη των γερμανικών όπλων, επειδή αυτή η νίκη θα έθαβε το έργο του φίλου μου, η κατάρα της απαγόρευσης και της λησμονιάς θα το κάλυπτε ίσως για εκατό χρόνια, έτσι που θα έχανε τον δικό του χρόνο και θα δεχόταν μονάχα σε έναν ύστερο χρόνο ιστορικές στιγμές. 

Τελικά, αυτό που προκύπτει είναι ένα εντελώς εγκεφαλικό πορτρέτο της Ναζιστικής Γερμανίας, με τους ήρωες να είναι τόσο μπερδεμένοι, όσο ήταν οι Γερμανοί τότε, και το φάσμα του Ναζισμού να στοιχειώνει όλο το κείμενο. Πάντως σε καμία περίπτωση δεν μιλάμε για κάτι ζωντανό και δυνατό, είναι μια ύπουλη υποβολή της κατάστασης, μια εγκεφαλική σύγχυση, πολύ διαφορετική από ό,τι συνήθως στην Γερμανική λογοτεχνία της περιόδου.

Χωρίς αμφιβολία ο "Δόκτωρ Φάουστους" είναι από τα σημαντικότερα και ταυτόχρονα από τα δυσκολότερα να προσεγγίσει κανείς μυθιστορήματα της λογοτεχνίας του περασμένου αιώνα. Διαπραγματεύεται έναν πασίγνωστο μύθο με εντελώς διαφορετικούς όρους, χωρίς να υπολογίζει την αναγνωστική απόλαυση παρά μόνον στις χαρακτηριστικές εξαντλητικές περιγραφές. Ένα έργο αντάξιο ενός σπουδαίου και ταυτόχρονα στρυφνού και αμφιλεγόμενου συγγραφέα. 

                                                                                            Κατερίνα Μαλακατέ

"Δόκτωρ Φάουστους", Τόμας Μαν, μετ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδ. Πόλις, 2002, σελ. 720