"Ode to Joyce" του Μαραμπού

Μου αρέσουν οι βιογραφίες σπουδαίων συγγραφέων. Για μένα, ούτε μυθοποιούν ούτε απομυθοποιούν τον βιογραφούμενο. Απλώς μου χαρίζουν ευχάριστες αναγνωστικές ώρες όταν έχω εξαντλήσει το συγγραφικό τους έργο ή μου χαρίζουν μια πολύτιμη ανάσα πριν καταπιαστώ με το υπόλοιπο έργο τους. Σίγουρα φωτίζουν ή επισκιάζουν κάποιες πτυχές του συγγραφέα (και κατ' επέκταση του έργου) αλλά στην ουσία δεν αλλάζουν τίποτα στην σχέση μου με τον εκάστοτε βιογραφούμενο συγγραφέα. Κάποιες είναι καλύτερες από κάποιες άλλες γιατί και ο βιογράφος είναι συγγραφέας και όσο ταλέντο και αν δανειστεί από τον συγγραφέα, το πορτραίτο του οποίου προσπαθεί να φιλοτεχνήσει, αν δεν έχει και ο ίδιος ταλέντο τότε άστα να πάνε (το καλό είναι ότι ποτέ κανείς δεν θα θελήσει να του κάνει τη βιογραφία!). Για τον Τζόυς βρέθηκε ο Έλμαν, ο οποίος και ταλέντο διαθέτει και τη διορατικότητα να διακρίνει ότι για τον συγγραφέα του Οδυσσέα οποιαδήποτε βιογραφία κάτω των 900 σελίδων θα ήταν φτωχή και ανεπαρκής. Ακόμα και αν κάτι τέτοιο δεν ισχύει, φρόντισε τουλάχιστον τις 900 σελίδες να τις κάνει ένα συναρπαστικό βιβλίο. 

Η οικογένεια Τζόυς

Η βιογραφία του Τζόυς μπορεί να συνοψιστεί στην ακόλουθη οξύμωρη φράση: είναι ένα βιβλίο για όλους εκείνους τους αναγνώστες που θέλουν να “διαβάσουν” Τζους χωρίς να διαβάσουν Τζόυς! Πολλοί είναι οι αναγνώστες που λένε ότι έχουν διαβάσει τα μεγάλα έργα του Τζόυς ενώ στην πραγματικότητα δεν το έχουν κάνει – διαβάζοντας την βιογραφία του Έλμαν, θα μπορούν να το λένε και να το πιστεύουν πλέον και οι ίδιοι, ότι όντως τα έχουν διαβάσει! Γιατί μέσα εκεί βρίσκονται όλα τα στοιχεία και οι σκέψεις που ενέπνευσαν τα μεγάλα έργα στον σπουδαίο Ιρλανδό, λείπει μόνο ένα στοιχείο, η λογοτεχνία. Εντάξει υπερβάλλω, λογοτεχνία υπάρχει, αλλά είναι του Έλμαν, λείπει η μεγάλη λογοτεχνία του Τζόυς (όμως για την λογοτεχνία του Τζόυς θα μιλήσουμε σε μια μελλοντική, φανταστική ή φαντασμένη, ανάρτηση). 

Αυτό που με γοήτευε πάντα στον Τζόυς (εκτός από την γλώσσα του, η οποία σε πολλούς αναγνώστες, το καταλαβαίνω, φαίνεται στρυφνή και αποτρεπτική) είναι η επιμονή του και η προσήλωση του στην καλλιτεχνική δημιουργία. Σε αυτόν τον συγγραφέα, περισσότερο από κάθε άλλον, αισθάνομαι την πραγμάτωση του απόλυτου καλλιτέχνη. Ο Τζόυς, για μένα, δεν είναι συγγραφέας (όσο άριστα και αν χειρίζεται την γλώσσα) αλλά καλλιτέχνης, που έμεινε πιστός σε αυτό από την αρχή της ζωής του ως το τέλος. 

Στην τέχνη του ο Τζόυς προχώρησε πέρα από την κακοτυχία και την απογοήτευση, που είχε πλέον συνηθίσει να θεωρεί σαν κυρίαρχες νότες στην ζωή του, και εξέφρασε το μόνο πράγμα που σεβόταν, την απόρριψη – στο όνομα της ανθρωπότητας και με τη μέθοδο της κωμωδίας – του φόβου και της σκληρότητας.

Joyce and Company

 Και κακοτυχίες και απογοητεύσεις είχε αρκετές η ζωή του Τζόυς. Από την εξαντλητική αναζήτηση των πόρων που θα του εξασφάλιζαν το φαγητό της οικογένειάς του, μέχρι την εξαντλητική προσπάθεια να εκδώσει τους Δουβλινέζους και να καθιερωθεί ως συγγραφέας. Το στόμα μου είναι γεμάτο σάπια δόντια και η ψυχή μου σάπιες ελπίδες. Και από κοντά, η ανελέητη ασθένεια που τον καθιστούσε σταδιακά τυφλό χωρίς ποτέ ωστόσο να καταφέρει να θολώσει την καλλιτεχνική του όραση. Κλείσε τα μάτια σου και βλέπε. Το βιβλίο διαθέτει μια περιπετειώδη δομή (είτε περιγράφει τις σωματικές είτε τις πνευματικές περιπέτειες του Τζόυς) και διαβάζεται σχεδόν με κομμένη την ανάσα. Ο Τζέημς Τζόυς μετατρέπεται σε έναν συναρπαστικό χαρακτήρα (όπως και ο ίδιος φρόντισε να γίνει στα δικά του βιβλία!) που τον ακολουθείς με ανυπομονησία σε κάθε νέα περιπέτειά του.

το πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία

H πιο συγκινητική στιγμή του βιβλίου και εκείνη που δεσπόζει σε μια πλουραλιστική 900σέλιδη βιογραφία είναι αναμφίβολα η γνωριμία του Τζόυς με τον Ετόρε Σμιτζ. Δύο εκ των σπουδαιότερων συγγραφέων του περασμένου αιώνα παραλίγο να μείνουν άγνωστοι σε μας, αν σε μια καθοριστική στιγμή, ο καθένας με απίστευτο θάρρος δεν επούλωνε την τσακισμένη αυτοπεποίθηση του άλλου. Και αν δεν αναγνωρίζετε τον έναν σπουδαίο συγγραφέα, να σας πω ότι πρόκειται για τον Ίταλο Σβέβο, που αποτέλεσε και ένα από τα πρότυπα για τον Λεοπόλδο Μπλουμ. Ο Ίταλο Σβέβο αποθαρρημένος από την αφάνεια των δυο πρώτων μυθιστορημάτων του (“Δεν υπάρχει ομοφωνία πιο τέλεια από την ομοφωνία της σιωπής”) αλλά πάντα μεγαλόψυχος εκτίμησε την ομορφιά των 3 πρώτων κεφαλαίων του Πορτραίτου, ακριβώς την στιγμή που ο Τζόυς πίστευε ότι είχε φτάσει σε τέλμα, και εκείνος με τη σειρά του αναζωπύρωσε μεμιάς την συγγραφική φωτιά και των δυο τους (“Το ξέρεις ότι είσαι ένας παραγνωρισμένος συγγραφέας;”). Υπερισχύει η φήμη ότι ο Τζόυς ανακάλυψε τον Σβέβο αλλά ενδεχομένως να συνέβη και το αντίστροφο – ο Σβέβο πάντως, ως ένας άνθρωπος χαμηλών τόνων, ποτέ δε θα το παραδεχόταν! 

Μέσα στη βιογραφία υπάρχουν πάμπολλα γράμματα από και προς τον αδερφό του Τζόυς, Στανίσλαο αλλά και τη γυναίκα του Νόρα – αν και ο Έλμαν κατηγορήθηκε ότι αποσιώπησε αρκετά που είχαν ελευθεριάζοντα λόγο, μικρό δείγμα των οποίων εκδόθηκε σχετικά πρόσφατα από τον Πατάκη, “Γράμματα στη Νόρα”, μια έκδοση η οποία χωρίς εκτενή δοκιμιακή εισαγωγή, μοιάζει αδιάφορη και ηδονοβλεπττική, κάτι που ο Έλμαν απέφυγε, δίνοντάς μας όμως την σχέση που είχαν αυτά με τον ψυχισμό του Τζόυς και την σύνδεση που απέκτησαν μέσα στο καλλιτεχνικό του έργο. Επίσης, σημαντικό τεκμήριο που φωτίζει τις αθέατες πλευρές του Τζόυς είναι το ημερολόγιο του Στανίσλαου, ο οποίος αποδείχθηκε βράχος στην ζωή και στο πνεύμα του Τζόυς, παρά την αμφίσημη στάση που του επιφύλαξε ο δεύτερος. Θεωρώ ανεπίτρεπτο για έναν τόσο σημαντικό συγγραφέα να μην έχουν εκδοθεί στα Ελληνικά, η αλληλογραφία του, τα κριτικά του δοκίμια και το σημαντικό ημερολόγιο του αδερφού και προσδοκώ σε μια μελλοντική επανόρθωση. 

Στανίσλαος Τζόυς

Ο πολυμήχανος Τζόυς θα τα κατάφερνε όπως και να'χε, όμως στις πιο δύσκολες στιγμές του, η προσωπική του Αθηνά εμφανίστηκε με την όψη μιας σεμνότυφης Αγγλίδας. Η γενναιοδωρία της συνεχίστηκε για όλη την υπόλοιπη ζωή του Τζόυς κι ακόμη πιο ύστερα, διότι ανέλαβε και τα έξοδα της κηδείας του. Δεν του ζήτησε ποτέ τίποτα και έφτασε στο σημείο να εγκαταλείψει δικά της σχέδια για να μπορέσει ο Τζόυς να συνεχίσει τα δικά του, αποφασισμένη να προσφέρει στη μεγαλοφυΐα του την ανταμοιβή που ο κόσμος μέχρι τότε του την αρνιόταν. Η συμπεριφορά της ήταν η επιτομή της γυναικείας ευφυίας και κατανόησης όπως θα την απέδιδε ο Χένρι Τζέημς.

Dear Miss Weaver

Μέτα την εγκατάστασή του στο Παρίσι και την έκδοση του Οδυσσέα το 1922, η φιγούρα του Τζόυς (νομίζουμε ότι) γίνεται αυτό που οι περισσότεροι αναγνώστες έχουν στο μυαλό τους – μια υπεροπτική και αλαζονική περσόνα που εκφυλίστηκε από το βάρος της ιδιοφυΐας της. Αυτή η διαχωριστική γραμμή εμφανίζεται στην Βιογραφία του Έλμαν με την ελαχιστοποίηση των αναφορών στον Στανίσλαο και στους παλιούς φίλους και την υπερπροβολή γνωστών συγγραφέων που συνδέθηκαν με τον “παρισινό” Τζόυς (πράγμα λογικό καθότι ο Τζόυς ζούσε πια στο Παρίσι). Ωστόσο, μην ξεχνάτε ότι ο Οδυσσέας είναι όσα προηγήθηκαν, και εκεί εμφανίζεται ως ένας ευαίσθητος άνθρωπος και συνεπής καλλιτέχνης, κάτι που μάλλον πλησιάζει περισσότερο στην αλήθεια και το οποίο ουσιαστικά ποτέ δεν αποτίναξε. Ο Τζόυς είναι ιδιάζουσα περίπτωση καλλιτέχνη όπου μύθος και πραγματικότητα συμπλέκονται σε ένα σύνολο εντυπωσιακής αισθητικής απόλαυσης – ο Έλμαν στην Βιογραφία του πετυχαίνει το ίδιο, συνθέτει την εικόνα του Τζόυς με αναμίξεις μύθου/πραγματικότητας και φτιάχνει το πορτραίτο του καλλιτέχνη σε κάθε ηλικία, μέσα από μια συναρπαστική ανάγνωση. Οι πολυσέλιδες πηγές του εξαλείφουν βέβαια κάθε υποψία μύθου στα γεγονότα, ωστόσο ο αναγνώστης θα μαγευτεί τόσο από την πλοκή που για μερικές στιγμές θα παρασυρθεί και θα αμφιταλαντευτεί. Η έκδοση της Scripta είναι πολυτελής (ετεροχρονισμένα, στεναχωριέμαι πραγματικά που περίμενα να πεθάνει ο εκδοτικός για να γευματίσω από τους πρώτους με το πτώμα του!), καλαίσθητη, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και εμπλουτισμένη με ένα εξαιρετικό πρόλογο του συγγραφέα. Η μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου είναι υποδειγματική. Ίσως ένα σκληρό εξώφυλλο που θα συγκρατούσε καλύτερα τον όγκο του βιβλίου, θα ήταν προτιμότερο. 

Ο Έζρα Πάουντ στον τάφο του Τζόυς

Ο Τζόυς είναι σπουδαίος καλλιτέχνης γιατί υπήρξε ένας σπουδαίος άνθρωπος. Αδάμαστος, όπως και η γραφή του. 

Ό,τι κι αν έκανε, τα δυο βασικά του ενδιαφέροντα – η οικογένειά του και το γράψιμό του – ήταν ακλόνητα. Τα πάθη αυτά έμειναν αμείωτα. Η ένταση του πρώτου έδωσε στο έργο του την κατανόηση και την ανθρωπιά του· η ένταση του δεύτερου έδωσε στη ζωή του αξιοπρέπεια και βαθιά αφοσίωση.

Ο Τζόυς με τον εγγονό του Στέφανο

                                                                                                  Μαραμπού

"Τζέημς Τζόυς", Ρίτσαρντ Έλλμαν, μετ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Scripta, 2005, σελ. 953