Ο αναγνώστης που διαβάζει τον τζοϋσικό Οδυσσέα μοιραία θα αναζητήσει τις συνδέσεις με τον ομηρικό. Αυτή η τάση ενισχύεται και από τα ονόματα των κεφαλαίων, τα οποία είχε κατά νου ο Τζόυς όταν έγραφε τον Οδυσσέα αλλά δεν ήθελε να εμφανίζονται στην τελική έκδοση. Ο Ελευθέριος Ανευλαβής αναφέρει σχετικά στην εισαγωγή του: το πόσο θεμιτοί είναι αυτοί οι ομηρικοί παραλληλισμοί και το κατά πόσον υπονομεύουν ή διαστρέφουν το ομηρικό έπος, είναι θέμα της περιπέτειας του νεωτερικού Οδυσσέα του Τζόυς και των ερμηνειών που απαιτεί αυτό το έργο. Αν μιλάει για κάτι αυτό το έργο, είναι η ανθρώπινη εμμονή και ανάγκη για ερμηνεία και νόημα. Και έχει τόσες ερμηνείες και τόσα νοήματα όσοι είναι και οι αναγνώστες του. Μερικοί παραλληλισμοί αναδεικνύονται από τον μεταφραστή, κάποιοι άλλοι παραείναι εμφανείς και μερικοί πλάθονται από το ίδιο μας το μυαλό.
Όσοι θυμόμαστε αμυδρά την Οδύσσεια από το σχολείο, ξέρουμε ότι ο Νέστωρ ήταν ο σοφός γέρος που προσπαθούσε να συμβουλέψει τον Τηλέμαχο και να του δώσει πληροφορίες για τον πατέρα του. Στο ομότιτλο δέυτερο κεφάλαιο του Οδυσσέα, ο Νέστωρ παρωδείται ανελέητα από τον Τζόυς παρουσιαζόμενος ως συντηρητικός, γελοίος και αντισημίτης, που δεν μπορεί να συγχρονιστεί με τον νέο κόσμο που ξεπροβάλλει. Το ίδιο δωμάτιο και η ίδια ώρα, η ίδια γνώση· και εγώ ο ίδιος. Τρεις φορές τώρα. Τρεις θηλιές τριγύρω μου εδώ. Εντάξει. Μπορώ να τις σπάσω αυτή τη στιγμή, αν θέλω. Αυτά σκέφτεται ο Στέφανος καθώς ακούει τον Νέστορα να του αραδιάζει τις κοινοτοπίες του.
Το κεφάλαιο ξεκινάει με τον Στέφανο στην τάξη να διδάσκει ιστορία, αυτόν τον εφιάλτη από τον οποίον προσπαθεί να ξυπνήσει! Αργότερα πηγαίνει στο γραφείο του κ. Ντήζυ (Νέστωρ) για να πληρωθεί τον μισθό του – ήδη από το πρώτο κεφάλαιο, 2 ώρες πριν σύμφωνα με τον τζοϋσικό χρόνο, ο Μπακ Μάλλιγκαν τον ρωτούσε πότε θα πληρωθεί.
- Απ'το σχολικό οικοτροφείο; είπε ο Μπακ Μάλλιγκαν. Πόσα; Τέσσερις λίρες; Δάνεισέ μας μία.
Η συζήτηση περνάει από κοινότοπα θέματα όπως είναι οι συμβουλές αποταμίευσης προς τον Στέφανο, σε πιο φλέγοντα ζητήματα όπως είναι η ιστορία της Ιρλανδίας και η προσπάθεια ανεξαρτησίας της. Μέσα σε δύο εκπληκτικές σελίδες (όπου είναι κάτι παραπάνω από απαραίτητες, οι σημειώσεις) ο Τζόυς συμπυκνώνει 100 χρόνια ιστορίας. Βασικά, όλο το δεύτερο κεφάλαιο αφορά στην ιστορία. Ο κ.Ντήζυ, αδιάλλακτος και ανιστόρητος, προσπαθεί να φέρει την ιστορία στα μέτρα του απαριθμώντας λόγια και πράξεις που βρίθουν ιστορικών ανακριβειών, με τον Στέφανο να ακούει απαθής αλλά και κατασταλαγμένος μέσα του, καθότι γι' αυτόν η ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας εφιάλτης που κατατρύχει το παρόν και το μέλλον του.
- Έχω επαναστατικό αίμα μέσα μου και εγώ, είπε ο κ. Ντήζυ. Από τη μεριά της μάνας μου. Αλλά κατάγομαι από τον σερ Τζων Μπλάκγουντ, που ψήφισε υπέρ της ενώσεως. Όλοι μας είμαστε Ιρλανδοί, όλοι γιοι βασιλιάδων.
- Αλίμονο, είπε ο Στέφανος.
Ο κ. Ντήζυ παραποιεί ανερυθρίαστα την ιστορία προς όφελός του. Ο μεταφραστής μάς πληροφορεί ότι τον Τζων Μπλάκγουντ προσπάθησαν να τον δωροδοκήσουν να ψηφίσει υπέρ της ενώσεως, αλλά αρνήθηκε και πέθανε καθώς έβαζε τις μπότες του να πάει στο Δουβλίνο για να ψηφίσει εναντίον. Λίγο παρακάτω εμφανίζεται ένας άλλος Μπλάκγουντ (ο Χένρι Μπλάκγουντ Πράις) ξάδελφος του κ. Ντήζυ ο οποίος γνωρίζει την θεραπεία για τον αφθώδη πυρετό που αποδεκατίζει τα βοοειδή εκείνη την εποχή στην Ιρλανδία και ενημερώνει τον κ. Ντήζυ με σκοπό εκείνος να στείλει ένα γράμμα στις εφημερίδες. Το περιστατικό αυτό αντλείται σχεδόν αυτούσιο από την ζωή του Τζόυς και μας γνωστοποιείται εκτενώς από τον Ρίτσαρντ Έλμαν.
Πριν από την αναχώρηση του Τζόυς από την Τεργέστη, ένας φίλος του, ο Χένρι Ν. Μπλάκγουντ... τον παρακάλεσε να βρει την διεύθυνση του βουλευτή Γουίλιαμ Φήλντ, κρεοπώλη του Μπλακρόκ και προέδρου της Ένωσης Εμπόρων Ιρλανδικών Βοοειδών. Ο Πράις είχε ακούσει στην Αυστρία ότι υπήρχε θεραπεία για τον αφθώδη πυρετό, που εκείνη την εποχή έκανε τέτοια θραύση στην Ιρλανδία ώστε η Αγγλία είχε επιβάλει εμπάργκο στα ιρλανδικά βοοειδή. Έτσι λοιπόν δεν άφηνε τον Τζόυς σε ησυχία από την Τεργέστη: “Δραστηροποιήσου λίγο. Βγες από αυτή τη ληθαργική σου κατάσταση. (...) Μην λησμονείς ότι ο σερ Τζων Μπλάκγουντ πέθανε την στιγμή που φορούσε τις μπότες του για να πάει στο Δουβλίνο να ψηφίσει κατά της Ένωσης. Αν γράψεις γι' αυτό, το όνομά σου θα γραφτεί με χρυσά γράμματα”.
Πράγματι ο Τζόυς διαβίβασε αυτήν την επιστολή στον βουλευτή Φηλντ (μάλιστα βάζει τον κ. Ντήζυ να λέει, Έγραψα χθες στον κύριο Φηλντ, τον βουλευτή) και εκείνος την δημοσίευσε στην εφημερίδα. Ο Στέφανος παίρνει την επιστολή που έγραψε ο κ. Ντήζυ και δεσμεύεται να την προωθήσει σε μια-δυο εφημερίδες, κάτι που θα δούμε να συμβαίνει στο κεφάλαιο “Αίολος” που είναι αφιερωμένο στον Τύπο.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του δεύτερου κεφαλαίου είναι ο αντισημιτισμός που αναδύεται μέσα από τα λόγια του κ. Ντήζυ. Ξεκινάει αναφέροντας την αιτία της σήψης της Αγγλίας,
- Σημείωσε τα λόγια μου, κύριε Δαίδαλε, είπε. Η Αγγλία είναι στα χέρια των εβραίων. (...) Σίγουρα, όπως σε βλέπω και με βλέπεις, οι εβραίοι έμποροι έχουν αρχίσει ήδη το έργο της καταστροφής. Η γηραιά Αγγλία πεθαίνει.
...για να καταλήξει ενθουσιωδώς σε ένα πατριωτικό παραλήρημα.
- Απλά, ήθελα να πω, είπε. Λένε ότι η Ιρλανδία έχει την τιμή να είναι η μόνη χώρα που ποτέ δεν καταδίωξε τους εβραίους. Το ξέρατε αυτό; Όχι. Και ξέρετε γιατί; Συνοφρυώθηκε βλοσυρά στον λαμπρό αέρα. - Γιατί, κύριε; ρώτησε ο Στέφανος αρχίζοντας ένα χαμόγελο. - Γιατί ποτέ δεν τους άφησε να μπουν στη χώρα, είπε επίσημα ο κ. Ντήζυ.
Φυσικα δεν υπάρχει καμία ιστορική πηγή που να επιβεβαιώνει την “αλήθεια” του κ. Ντήζυ! Αυτό το εξαιρετικό κλείσιμο του κεφαλαίου από τον Τζόυς, προαναγγέλει τον ερχομό του Μπλουμ που θα εμφανιστεί σε δύο κεφάλαια και αναδεικνύει θαυμάσια ένα από τα βασικά μοτίβα του Οδυσσέα, την εβραϊκότητα του Μπλουμ, ενός σύγχρονου εξόριστου και περιπλανώμενου.
Με το να κάνει τον Λέοπολντ Μπλουμ ήρωά του ο Τζόυς αναγνώριζε σιωπηρά αυτό στο οποίο συχνά αναφερόταν απερίφραστα, τη συμπάθειά του για τους Εβραίους, ενός λαού περιπλανώμενου και καταδιωκόμενου. «Ώρες ώρες σκέφτομαι» θα πει αργότερα στον Φράνκ Μπάτζεν, «ότι ήταν ηρωική θυσία από την πλευρά τους το ότι αρνήθηκαν να δεχτούν την χριστιανική αποκάλυψη. Κοίταξέ τους. Είναι καλύτεροι σύζυγοι απ' ό,τι εμείς, καλύτεροι πατέρες και καλύτεροι γιοι». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αντίφαση να κάνει τον καλό του Δουβλινέζο Εβραίο και μάλιστα τόσο αδιάφορο σε όλους τους θρησκευτικούς τύπους ώστε να δοκιμάζει (χωρίς τελικά να δέχεται) τόσο τον Προτεσταντισμό όσο και τον Καθολικισμό, τον έθελγε με τις σατιρικές δυνατότητές της.
Εκ πρώτης όψεως, το κεφάλαιο δείχνει αρκετά εύκολο και διασκεδαστικό με τις σκέψεις του Στέφανου να σαρκάζουν τις ανοησίες του κ.Ντήζυ. Σε μια δεύτερη ανάγνωση όμως, αρχίζουμε να στεκόμαστε περισσότερο στις σκέψεις του Στέφανου για την ιστορία, προσπαθώντας να συλλάβουμε το όχι και τόσο εύκολο νόημά τους – κυρίως, στον χρόνο που περνάει στη διδακτική αίθουσα πριν συναντήσει τον κ. Ντήζυ, κάνουν την εμφανισή τους οι φιλοσοφικές και αισθητικές θεωρίες του Στέφανου με αναφορές στον Αριστοτέλη, στον Μπλέικ κ.α. Στα πρώτα του βιβλία (Στήβεν ο Ήρωας, Το πορτραίτο του καλλιτέχνη) οι αναφορές αυτές είναι περισσότερο προσωποκεντρικές, δηλώνεται ρητά η αγάπη του για τον Αριστοτέλη, τον Θωμά Ακινάτη, τον Ίψεν και λιγότερο για συγκεκριμένα κομμάτια των θεωριών τους. Στον Οδυσσέα όμως, ο Τζόυς συγκαλύπτει αυτές τις θεωρίες και τις ενσωματώνει εντέχνως στις σκέψεις των ηρώων του (κυρίως σε εκείνες του Στέφανου στα τρία πρώτα κεφάλαια) κάνοντας τους αναγνώστες να τις διαβάζουν γοητευμένοι ξανά και ξανά, θαυμάζοντας την ομορφιά των λέξεων και το κρυφτούλι των νοημάτων.
Εάν ο Πύρρος δεν σκοτωνόταν από το χέρι μιας μέγαιρας στο Άργος ή ο Ιούλιος Καίσαρας δεν πέθαινε μαχαιρωμένος; Δεν μπορεί να τους ξεγράψουμε από το μυαλό μας. Ο χρόνος τούς έχει σφραγίσει και αλυσοδεμένοι φιλοξενούνται στο δωμάτιο των απείρων δυνατοτήτων που αυτοί έχουν αποκλείσει. Αλλά θα μπορούσε να είναι μια δυνατότητα βλέποντας ότι ποτέ δεν ήταν; Ή ήταν μόνο δυνατό αυτό που συνέβη; Ύφαινε, υφάντρα του ανέμου.
Μαραμπού
"Οδυσσέας", Τζέημς Τζόυς, μετ. Ελευθέριος Ανευλαβής, εκδ. Κάκτος, 2014, σελ 1098
