Επιτέλους, ο Τζόυς βρήκε τον
μεταφραστή του. Το γεγονός ότι βρέθηκε ο “ανευλαβής” εκείνος μεταφραστής που
αποφάσισε να (προσπαθήσει να) μεταφέρει στην ελληνική γλώσσα την Αγρύπνια των
Φίννεγκαν, αποτελεί από μόνο του αδιαμφισβήτητο διαπιστευτήριο για την
τελειότητα της νέας μετάφρασης του Οδυσσέα. Ίσως, δεν χρειάζεται να πούμε
τίποτα παραπάνω. Ωστόσο, θα πούμε. Γιατί ο Τζόυς έφτασε να θεωρείται ένα
παγκόσμιο μνημείο λογοτεχνικής κληρονομιάς, και ο τρόπος που τον αντιμετωπίζουν
οι αρμόδιοι της κάθε γλωσσικής εκδοχής του, λέει πολλά για τον σεβασμό που (θα
έπρεπε να, όπου αυτό δεν συμβαίνει) του δείχνουν.
Στην μετάφραση του Καψάσκη διαβάζουμε
το εξής απόσπασμα:
Ρούφηξε μια γουλιά τσάι
από τη φλιτζάνα της που δεν την κρατούσε από τη λαβή και, αφού σκούπισε γρήγορα
τα ακροδάχτυλά της στην κουβέρτα, άρχισε να ψάχνει το κείμενο με τη φουρκέτα,
μέχρι που βρήκε τη λέξη.
- Με την ψυχή σου, τι;
τη ρώτησε.
- Εδώ, είπε αυτή. Τι
σημαίνει αυτό;
Έσκυψε προς τα κάτω και
διάβασε πλάι στα βαμμένα νύχια της.
- Μετεμψύχωση, είπε
αυτός, συνοφρυωμένος. Είναι ελληνικό· προέρχεται από τα ελληνικά. Σημαίνει την
μετοίκηση των ψυχών.
Στην μετάφραση του Ανευλαβή, το ίδιο
απόσπασμα αποδίδεται ως εξής:
Ήπιε μια γουλιά τσάι
από το φλιτζάνι της που δεν το κρατούσε από το χερούλι και, έχοντας σκουπίσει
σβέλτα τα χέρια της πάνω στην κουβέρτα, άρχισε να ψάχνει το κείμενο με μια
φουρκέτα μέχρι που βρήκε τη λέξη.
- Μετ τι; ρώτησε αυτός.
- Εδώ, είπε αυτή. Τι
σημαίνει αυτό;
Αυτός έσκυψε και
διάβασε κοντά στο βαμμένο νύχι του αντίχειρά της.
- Μετεμψύχωσις;
- Ναι. Ποιος είν' αυτός
όταν αυτός είναι σπίτι; *
- Μετεμψύχωσις, είπε
αυτός ζαρώνοντας τα φρύδια. Είναι ελληνικό: από τα ελληνικά. Σημαίνει την
μετενσάρκωση των ψυχών.
Ο (*) φέρει υποσημείωση από τον
μεταφραστή: Η Μόλλυ παρανοεί τη λέξη metempsychosis ως met-him-pike-hoses
και συνδέει προφανώς το hoses με το house is (σπίτι είναι).
Υπάρχει η παρανόηση της Μόλλυ στο
κείμενο του Τζόυς ή την κατέβασε το κεφάλι του Ανευλαβή; Και αν υπάρχει, γιατί
ο Καψάσκης την απαλείφει; Μήπως γιατί δεν μπορεί να την μεταφράσει;
Διερωτώμενος και βαθιά εκνευρισμένος έψαξα το πρωτότυπο κείμενο που κυκλοφορεί
ελεύθερο στο διαδίκτυο.
She swallowed a draught
of tea from her cup held by nothandle and, having wiped her fingertips smartly
on the blanket, began to search the text with the hairpin till she reached the
word.
- Met him what? he
asked.
- Here, she said. What
does that mean?
He leaned downward and
read near her polished thumbnail.
- Metempsychosis?
- Yes. Who' s he when
he' s at home?
- Metempsychosis, he
said, frowning. It' s Greek: from the Greek. That means the transmigration of
souls.
Τέσσερα κεφάλαια παρακάτω, στο κεφάλαιο
των “Λαιστρυγόνων” ο Μπλουμ στοχάζεται πάνω στην μετεμψύχωση με τα λόγια όμως
που του είπε η Μόλλυ. Τι λέτε, ο Καψάσκης το αναφέρει αυτή τη φορά; Όχι, βρε
κουτά, γιατί να σας μπερδέψει περισσότερο; Ο Τζόυς δεν είναι ήδη αρκετά
πολύπλοκος; Αυτό το γλωσσικό παιχνίδι με την έννοια της λέξης “μετεμψύχωση”
μεταφέρεται και σε επόμενα κεφάλαια, πότε από την σκοπιά του Μπλουμ και πότε
από εκείνη της Μόλλυ, αλλά ήμουν ήδη αρκετά θυμωμένος για να ακολουθήσω τις
διαδρομές του. Προς τι λοιπόν το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης 1992
(ωραίος τίτλος για να βαυκαλιζόμαστε!) για μια μετάφραση γεμάτη αβλεψίες,
παραλείψεις και γλωσσικά εκτρώματα; Προς υπεράσπιση όμως του μεταφραστή,
υπάρχει βέβαια μια ολιγοσέλιδη εισαγωγή που μας πληροφορεί για τις δυσκολίες
που αντιμετώπισε με τη μετάφραση του πρωτοτύπου φέρνοντας μερικά παραδείγματα.
Εντάξει τότε, συγχωρεμένος να είναι αφού παραδέχθηκε την ανικανότητά του! Δεν
είναι να απορείς που γενιές αναγνωστών μεγαλώνουν με την πεποίθηση ότι ο Τζόυς
είναι αμετάφραστος στα ελληνικά. Φυσικά και είναι αμετάφραστος αφού κανείς δεν
επιχειρεί να τον μεταφράσει! Ο πλέον πολύσημος συγγραφέας της παγκόσμιας
λογοτεχνίας αντιμετωπιζόταν (πριν τον Ανευλαβή) ως ένας συγγραφέας
αλαμπουρνέζικης εκκεντρικότητας. Και ποιος αναγνώστης θα είχε την διάθεση να
τον πάρει στα σοβαρά;
Παρατηρώντας σιγά σιγά την νέα
μετάφραση αυτό που διαπιστώνεις πρώτο είναι οι χιλιάδες υποσημειώσεις του
βιβλίου. Ένα παράπλευρο μεταφραστικό έργο που συναρπάζει από μόνο του. Αν μη τι
άλλο, δείχνει ότι ο μεταφραστής κατάλαβε τι είναι αυτό που μεταφράζει, και αν
όχι, πάντα θα υπάρχει μια υποσημείωση για το αμφισβητούμενο χωρίο γύρω από την
οποία θα ζουζουνίσουν τυχόν ενστάσεις και διχόνοιες. Επίσης, σχεδόν καμία από
τις σημειώσεις δεν είναι ιδιαίτερα προφανής και τρόπον τινά άχρηστη, όπως συχνά
συμβαίνει με άλλα λογοτεχνικά βιβλία. Όλες βοηθούν στην κατανόηση, καμία στην
παρανόηση του κειμένου! Χαρακτηριστικό παράδειγμα υποσημείωσης αποτελεί εκείνη
με το γλωσσικό παιχνίδι της λέξης “μετεμψύχωση” που αναφέρω παραπάνω. Όσες
φορές εμφανίζεται το γλωσσικό παιχνίδι, τόσες φορές και ο Ανευλαβής
επαναλαμβάνει αυτούσια την υποσημείωσή του. Δεν σε παραπέμπει εκ νέου σε
προηγούμενη παραπομπή (π.χ. βλέπε υποσημείωση στη σελίδα 100) αλλά την
επαναλαμβάνει με σκόπο να σε αναγκάσει να την μάθεις, έτσι ώστε όταν
ξανασυναντήσεις το γλωσσικό παιχνίδι να μην χρειάζεται καν να συμβουλευτείς την
υποσημείωση. Συγκρίνετε τώρα μόνοι σας με την περίπτωση του Καψάσκη που, στην
καλύτερη περίπτωση αγνοεί, και στην χειρότερη καταστρέφει, το γλωσσικό παιχνίδι
του Τζόυς.
Και εδώ κρύβεται το μυστικό της νέας
επιτυχημένης μετάφρασης – ο Ανευλαβής είναι διατεθειμένος να παίξει με την
γλώσσα. Όχι απλώς να μας πληροφορήσει ότι ο Τζόυς παίζει με την γλώσσα (σιγά το
νέο!) αλλά να αρνηθεί να παίξει και αυτός μαζί της, όπως κάνει σε ένα μεγάλο
μέρος της μεταφρασής του ο Καψάσκης. Ο Ανευλαβής, εξαιρετικός γλωσσοπλάστης και
ο ίδιος, ακολουθεί πιστά όλες τις εντυπωσιακές και παράτολμες γλωσσικές
παρεκτροπές του Τζόυς. Όπου χρειάζεται αφήνει υποσημείωση με το τι επιδίωκε να
πετύχει ο Τζόυς στην γλώσσα του και στην συνέχεια, προσπαθεί να το μεταφέρει στα
ελληνικά διατηρώντας πάντα το πνεύμα της πρωτότυπης φράσης. Δεν αρκεί απλώς να
φτάσει κάτι στα ελληνικά αν το πνεύμα μάς έχει εγκαταλείψει στα μισά της
διαδρομής! Ο Ανευλαβής δεν προδίδει το ύφος του Τζόυς, δεν προδίδει την γλώσσα
του, ούτε την σκέψη του. Και ξέρετε πώς το κατάλαβα αυτό; Όταν σε πολλά σημεία
του Οδυσσέα δεν μπορούσα να κρατήσω το γέλιο μου! Ο Οδυσσέας είναι πρωτίστως
ένα αστείο βιβλίο (καλά, το ξέρω, τρίβετε τα μάτια σας με αυτά που διαβάζετε!),
ο ίδιος ο Τζόυς δήλωνε ότι σκοπεύει να γράψει ένα αστείο βιβλίο που τίποτα εκεί
μέσα δεν είναι σοβαρό, και όταν ο Τζόυς μιλούσε για τα λογοτεχνικά του σχέδια
δεν άφηνε σε κάνεναν σύγχρονο ή μεταγενέστερο αναγνώστη, περιθώρια
αμφισβήτησης. Σε
μια άλλη περίπτωση είπε στον Μπάτζεν: «Είχαν έρθει κάτι φίλοι χτες βράδυ στο
σπίτι μας και πιάσαμε κουβέντα για το ιρλανδέζικο πνεύμα και το χιούμορ. Και
σήμερα το πρωί μου λέει η γυναίκα μου, “Τι ήταν όλα αυτά που λέγατε για το
ιρλανδέζικο πνεύμα και το χιούμορ; Έχουμε κανένα βιβλίο στο σπίτι με κάτι από
τα δυο, γιατί πολύ θα ήθελα να του ρίξω μια ματιά”». Η δηκτική απάντηση
της Νόρα που αποστρεφόταν τα μεγαλεπήβολα λογοτεχνικά έργα του άντρα της,
φανερώνει επίσης και μια κρυφή τρυφερότητα προς αυτά, μια βεβαιότητα ότι
υπάρχει όντως ένα βιβλίο στο σπίτι τους γεμάτο ιρλανδέζικο πνεύμα και χιούμορ
και το οποίο το έγραφε ο άντρας της, μια περηφάνια που την μοιραζόταν μαζί του.
Ήταν ο Οδυσσέας.
Όσον αφορά τα εξωτερικά σημεία της
έκδοσης, παρατηρούμε ότι οι εκδόσεις Κάκτος σεβάστηκαν την επιθυμία του ίδιου
του Τζόυς όπως την είχε εκφράσει στην εκδότριά του (αν και τα χρώματα είναι
ανεστραμμένα, ο συμβολισμός παραμένει ισχυρός και είναι οφθαλμοφανής). Το εξώφυλλο είχε τα ελληνικά χρώματα – λευκά γράμματα σε
γαλάζιο φόντο – αφενός γιατί ο Τζόυς τα θεωρούσε τυχερά του χρώματα, αφετέρου
γιατί περέπεμπε στο μύθο της Ελλάδας και του Ομήρου, το λευκό νησί που
αναδύεται από τη θάλασσα. Προς επιβεβαίωση, υπάρχει και μία σημείωση στο
αυτί του οπισθοφύλλου. Επιπροσθέτως, η ποιότητα της έκδοσης είναι κάτι το
πρωτόγνωρο – με ένα εξαιρετικής υφής ιλουστρασιόν χαρτί, βαρύ και στιβαρό, που
κάνει μεν την έκδοση βαριά (δεν πειράζει και πολύ αυτό, εξάλλου ποιος παίρνει
τον Οδυσσέα στην παραλία; Δε θα επεκταθώ άλλο στο θέμα γιατί νιώθω ήδη
εκτεθειμένος!) αλλά προσδίδει με αυτό τον τρόπο και το ειδικό βάρος που αξίζει
το περιεχόμενό της. Αναπόφευκτα δεν μπορείς να γλυτώσεις την σύγκριση με εκείνη
του Κέδρου – ευτελές χαρτί, κακοεκτυπωμένες διάφεγγες σελίδες, ντελικάτο
εξώφυλλο που δεν μπορεί να στηρίξει το βάρος του βιβλίου, και αν θέλουμε να
τραβήξουμε την παραπάνω σύγκριση ως το τέλος... και με μία μετάφραση που ούτε
εκείνη μπορεί να στηρίξει το ειδικό βάρος του πρωτοτύπου! Την ίδια περίπου
χρονική περίοδο με την έκδοση της νέας μετάφρασης του Οδυσσέα, οι εκδόσεις
Κέδρος αντικατέστησαν το χάρτινο εξώφυλλο με ένα σκληρόδετο, μια σπασμωδική
κίνηση πανικού που πολύ δύσκολα μπορώ να την εκλάβω ως συμπαντική σύμπτωση,
κίνηση όμως που δεν μπόρεσε να σώσει τα προσχήματα.
Ψάχνω ένα ελαφρυντικό για την άθλια
μετάφραση του Καψάσκη αλλά γαμώτο, δεν βρίσκω κανένα. Να πούμε ότι όταν τον
μετέφραζε δεν είχε ίντερνετ; Σωστό. Όμως, φαντάζομαι ότι είχαν εκδοθεί αρκετές
μελέτες γύρω από το έργο του Τζόυς, και αν όχι, σίγουρα υπήρχε η Βιογραφία του
Ρίτσαρντ Έλμαν (στην εισαγωγή του παραδέχεται ότι την είχε συμβουλευτεί, όμως
μερικά κομμάτια της μετάφρασης, δυστυχώς δίνουν την αντίθετη εντύπωση) που
φωτίζει αρκετά από τα πρόσωπα και τα γεγονότα του βιβλίου. Σας παρακαλώ, μην μου πείτε ότι με τις
σημειώσεις το βιβλίο θα έβγαινε πολύ μεγάλο και πολύ ακριβό για τον αναγνώστη.
Δηλαδή τι, τώρα είναι καλύτερα που ο αναγνώστης έχει σχηματίσει μια στρεβλή
άποψη για τον Τζόυς με λίγα λεφτά από το να σχημάτιζε την σωστή με περισσότερα;
Τζόυς χωρίς σημειώσεις δεν νοείται, είναι σαν να κοιτάς έναν χάρτη χωρίς
διαδρομές, κούφια ονόματα!
Μην καταδικάζετε ανοήτως στο
αναγνωστικό σας θυμικό έναν σπουδαιότατο συγγραφέα όπως είναι ο Τζόυς, εξαιτίας
μιας ανόητης μετάφρασης που ανοήτως την βράβευσαν. Και αυτό ακριβώς είναι το
κακό, μαζεύτηκαν πολλές ανοησίες (κάποιοι ίσως συμπεριλάβουν και την δική μου
που αριθμεί μέχρι στιγμής περίπου 1500 λέξεις)! Ενδεχομένως, η μετάφραση του
Καψάσκη να αποτελούσε άθλο στην εποχή της – αλλά αυτό ουσιαστικά δεν σημαίνει
τίποτα, είναι απλώς ένα ανόητο σχήμα λόγου. Από την άλλη, ο Κέδρος επέλεξε να
την εκδώσει χωρίς υποσημειώσεις – και αυτό λέει πολλά, ουσιαστικά είναι μια
πράξη ανοησίας. Αν προσθέσουμε και το βραβείο μετάφρασης – που εξ' ορισμού
είναι κάτι ανόητο – έχουμε έτοιμο τον τόπο του εγκλήματος όπου κείται
εγκεφαλικά νεκρός ο κάθε παραπλανημένος αναγνώστης! Δυστυχώς, η έκδοση του
Κέδρου έχει εντυπωθεί σε ένα σεβαστού μεγέθους συλλογικό αναγνωστικό ασυνείδητο
και θα χρειαστεί πολύς κόπος για να ξεριζωθεί. Οι τελευταίες εκτιμήσεις είναι
τω όντι απογοητευτικές. Πριν από μερικούς μήνες έγινε δημόσια ανάγνωση του
Οδυσσέα από αυτή την “εγκληματική” μετάφραση εδραιώντοντάς την ακόμα
περισσότερο. Αυτό πια είναι πέρα και από τα όρια της ίδιας της ανοησίας! Όσοι
ειδικοί του χώρου σπεύσετε να με λοιδωρήσετε θα σας πω μόνο ότι δεν κρίνω την
μετάφραση με το μάτι του ειδικού αλλά με εκείνο του αναγνώστη (χωρίς αυτό
ωστόσο να με καθιστά λιγότερο αξιόπιστο) και, δοθείσης της ευκαιρίας, θα σας
παραπέμψω στην μετάφραση του Ανευλαβή, γιατί παρά τα όσα αντίθετα ισχυρίζεστε,
έφθασε ο καιρός να την διαβάσετε, δεν νομίζετε;
Λάθη, όμως, δεν είχε η μετάφραση του
Ανευλαβή; Σαφώς και είχε. Όταν μεταφράζεις Τζόυς είναι απίθανο να μην κάνεις
λάθη. Εγώ όμως δεν μπόρεσα να τα εντοπίσω γιατί είχα εντυπωσιαστεί από όσα
θαυμαστά μπορούσα πλέον να κατανοώ από αυτό το λογοτεχνικό αριστούργημα. Σε ένα
ποσοστό 95% η μετάφραση του Ανευλαβή ήταν άψογη, το υπόλοιπο 5% ίσως περιέχει
λάθη που θα εντοπίσουν οι κριτικοί και οι μελετητές – πουθενά όμως δε θα βρουν
εξόφθαλμα λάθη σχετικά με την κατανόηση του κειμένου ή γλωσσικά εκτρώματα. Όπως
και να το κάνουμε, ακόμα και η (ασυνείδητη) ιεράρχηση των λαθών δείχνει πολλά
για τον τρόπο που προσεγγίζει ένας μεταφραστής το κείμενο που έχει μπροστά του.
Η έκδοση του Κάκτου είναι μια υπέροχη και αξιοζήλευτη έκδοση. Ξεχωρίζει εύκολα
γιατί έκανε την υπέρβαση στον σημερινό εκδοτικό χώρο, μια υπέρβαση που σίγουρα
δεν εκτιμήθηκε όσο της άξιζε. Δεν είναι αργά να την αναζητήσετε και να
εκτιμήσετε τις αδιαμφισβήτητες αρετές της.
"Οδυσσέας", Τζέημς Τζόυς, μετ. Ελευθέριος Ανευλαβής, εκδ. Κάκτος, 2014, σελ 1098