"Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος", Primo Levi

Σε τι διαφέρει το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Πρίμο Λέβι από τις αντίστοιχες μαρτυρίες για το τι συνέβαινε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Για αρχή, ο Λέβι βρήκε το ψυχικό σθένος να γράψει το κείμενο μόλις έναν χρόνο από την απελευθέρωσή του. Κάποιοι από τους επιζήσαντες, οι περισσότεροι, δεν κατάφεραν ποτέ να μιλήσουν για το τραύμα, κι όμως ένας νεαρός, μικρόσωμος Ιταλός, χημικός, που μπήκε στο Άουσβιτς στα 25 του χρόνια άρχισε να γράφει αυτό το βιβλίο, στο κεφάλι του, όσο ήταν ακόμα έγκλειστος. Κι ίσως αυτός να ήταν από τους λόγους που ο Πρίμο επέζησε, ο μόνος από τους 95 Ιταλούς που έφτασαν μαζί με κείνον στο Άουσβιτς.

Κατά δεύτερο λόγο, είναι ο τρόπος που είναι γραμμένη η μαρτυρία του, υπόκωφα, χωρίς πουθενά να κατηγορεί, να ουρλιάζει, να μισεί. Ο τρόμος που νιώθει κανείς διαβάζοντας το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» προέρχεται από την ταύτιση, την κάθαρση, το αριστοτελικό «έλεος και φόβος». Το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» έχει Αρχή, Μέση και Τέλος, είναι μια μαρτυρία γραμμένη με μυθιστορηματικούς όρους ως προς τη μορφή, με τρομακτικούς, συγκλονιστικούς όρους ως προς την αλήθειά της.

Κι έπειτα ο Λέβι βρίσκει τον τρόπο να μιλήσει για την απαξίωση του ανθρώπου μέσα στη βρωμιά, την πείνα, την εξοντωτική δουλειά, το φάσμα του θανάτου χωρίς μεγαλόστομα τσιτάτα, χωρίς βαριές κουβέντες. Μας λέει πώς οι καλοί σε τέτοιες καταστάσεις δεν επιβιώνουν, μας μιλά για την οργάνωση των ίδιων των κρατουμένων, μιλά για φαντάσματα, αλλά από την άλλη, αυτά τα φαντάσματα είναι ακόμα άνθρωποι, ακόμα οργανώνονται για να επιβιώσουν, ακόμα βρίσκουν νόμισμα (ένα τέταρτο της φέτας της ψωμιού κ.ο.κ.) για να αποκτήσουν αυτά που δεν έχουν. Η επιβράβευση της εφευρετικότητας είναι η ζωή ή ο θάνατος.

Μέσα στο Άουσβιτς, ο Λέβι που έπασχε ήδη από κατάθλιψη, δεν σκέφτηκε ποτέ να αυτοκτονήσει∙ μόνον πριν και μετά. Μέσα στο Άουσβιτς, κατάλαβε πως το πρόβλημα είναι πάντα ο Άλλος, και πως οι θύτες δεν ήταν τέρατα, απλοί άνθρωποι ήταν. «Να εκμηδενίσεις τον άνθρωπο είναι δύσκολο, όσο και να τον δημιουργήσεις» γράφει με ξηρή μετριοπάθεια. Μέσα στο Άουσβιτς, ο Πρίμο Λέβι έχασε την πίστη στο Θείο, ή τη Θεία Πρόνοια. Εκεί ο άνθρωπος ορθώθηκε μπροστά του, και οι βασανιστές και οι βασανιζόμενοι.

Ίσως η συγκλονιστικότερη στιγμή του βιβλίου, είναι εκείνη που επιτέλους κάποιος εκφράζει ευγνωμοσύνη. Εκεί είναι η κορύφωση του ανθρώπινου δράματος, εκεί ξέρουν πια τα φαντάσματα πως σε λίγο θα ξαναγίνουν άνθρωποι. Έναν μόλις χρόνο πριν να μετατραπεί σε αυτόν βρωμερό σκελετό από κόκκαλα και κακάδια, ο Λέβι είχε κανονική ζωή, κανονικά όνειρα, κανονικές προσδοκίες, ζούσε όπως εμείς τώρα, ήλπιζε. Η ελπίδα δεν πεθαίνει βεβαίως, μερικές φορές αρκεί να σκεφτείς πως την επόμενη μέρα δεν θα βρέχει, ή πως θα δώσουν διπλή μερίδα ψωμιού, ή πως απλά δεν θα πεθάνεις.

Ο Λέβι έζησε μετά το Άουσβιτς μια μετρημένη ζωή. Ήταν τυχερός γιατί αρρώστησε με οστρακιά τη μέρα της εκκένωσης και δεν πέθανε στην μεγάλη πορεία από το ένα στρατόπεδο στο άλλο. Ήταν τυχερός γιατί ήταν χημικός και μερικούς μήνες τούς πέρασε σε εργαστήριο κι όχι στο κρύο. Ήταν τυχερός που επέζησε της μεγάλης πορείας της επιστροφής στην Ιταλία μετά την απελευθέρωση (του πήρε οκτώ μήνες). Έζησε ως οικογενειάρχης, διευθυντής ενός εργοστασίου με χημικά, συνταξιοδοτήθηκε.

Το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» εκδόθηκε το 1947, με μεγάλο κόπο, κανείς δεν το ήθελε, σε 2500 αντίτυπα, και τα 1000 έμειναν απούλητα. Μόνον το 1957 το μετέφρασαν και το ανακάλυψαν ξανά, και τότε το βιβλίο έγινε παγκοσμίως γνωστό, άρχισε να διδάσκεται στα ιταλικά σχολεία, ο Λέβι γύρισε όλα τα ιταλικά σχολεία και μίλησε. Ταυτόχρονα έγραφε. Δεκαέξι χρόνια μετά το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» έγραψε την Ανακωχή, για την πορεία προς την Ιταλία, μετά. Τα πιο πολλά κείμενά του είναι αυτοβιογραφικά ή μυθοπλαστικά της λογοτεχνίας του φανταστικού. Πιο γνωστό, ο «Περιοδικός πίνακας», μια συλλογή διηγημάτων με βάση τα χημικά στοιχεία.

Ο Πρίμο Λέβι πέθανε το 1987, σε ηλικία 68 ετών, έπεσε από το παράθυρο. Τότε, όλοι πίστεψαν πως ήταν αυτοκτονία. Νεότερες θεωρίες το αμφισβητούν. Δεν έχει και πολλή σημασία, παρά μόνον για τον ίδιο. Τον ίδιο, η ανθρωπότητα πρέπει να τον ευγνωμονεί. Έγραψε αυτό που κανένας δεν τόλμησε, στη μαρτυρία του Λέβι είναι στηριγμένα πολλά ιστορικά βιβλία. Έγραψε ενώ το τραύμα ήταν ακόμα ανοιχτό, το 1946, χωρίς καν να ξέρει αν θα τον πιστέψουν. Και μας άφησε ένα βιβλίο, Μνημείο της Ανθρωπότητας. Που θα έπρεπε να διδάσκεται σε όλα τα σχολεία, σε όλον τον κόσμο.

                                  Κατερίνα Μαλακατέ

"Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος", Primo Levi, μτφ. Χαρά Σαρκιλιώτη, εκδ. Άγρα, 2007, σ. 275