"Η φόνισσα", Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Είχα χρόνια να διαβάσω τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Από καιρό σε καιρό όλο και κάποιο διήγημά του ξαναπέφτει στα χέρια μου κάτι βράδια που σκαλίζω τη βιβλιοθήκη, αλλά η Φόνισσα έμοιαζε πάντα πολύ μεγάλη και πολύ οικεία. Έκανα λάθος. Θυμόμουνα βέβαια το κρίμα της Φραγκογιαννούς, δεν θυμόμουν όμως την υπόλοιπη ιστορία καλά, τα άλλα φονικά, τη φυγή της στο βουνό. Έμοιαζε στο μυαλό μου σαν να τα φαντάστηκα κι όχι να τα είχα κάποτε διαβάσει. 

Η Φραγκογιαννού σκοτώνει τα θηλυκά γιατί δεν αντέχει να έχει να έχει άλλα θηλυκά που πρέπει να τα προικίσει και να τα παντρέψει, και να ανεχτεί να ζήσουν μια τόσο βασανισμένη ζωή όπως έζησε εκείνη. Όμως σκοτώνει τα μωρά και τα νήπια, η ίδια δεν αυτοκτονεί. Αντιθέτως τρέχει για τη ζωή της, πιάνεται από το παραμικρό χόρτο και το παραμικρό πίτουρο για να παραμείνει ζωντανή, σκαρφαλώνει βράχους και πηδά γκρεμούς. Γίνεται μάλιστα αυτή η περιπέτεια ίσως το μόνο πραγματικό πράγμα που κάνει η ίδια για τον εαυτό της, αυτή που έζησε μια ζωή υπηρετώντας όλους τους άλλους, χωρίς αγάπη —ακόμα κι η μάνα της την έλεγε Στριγγλίτσα και την αδίκησε στην προίκα. 

Μέσα στο διήγημα βλέπουμε όλους τους καημούς της φτώχειας αλλά και των γυναικών, γεννιούνται κι είναι ανεπιθύμητες, υπηρετούν τους γονείς πρώτα κι έπειτα έναν άντρα αφέντη που δεν το θέλουν. Μετά έρχονται τα παιδιά. Και μετά φεύγουν, αχάριστα. Και μένουν τα κορίτσια και γεννοβολάνε πάλι από την αρχή, κι αρχινάει ο κύκλος. Ενδιάμεσα, αν ίσως λαχταρήσουν να πάνε με κάποιον άλλον, εκείνες πρέπει να βρούνε τρόπο να το ρίξουν. Αντίθετα τα αρσενικά χάνονται, κάνουν ό,τι θέλουν, μπορούν να είναι άβουλοι, καλοί, εργατικοί, ακόμα και απίστευτα βίαιοι όπως ο γιος της ο Μούρτος, κι όλα τους τα δικαιολογούν, όλα είναι ανεκτά. 

Για ποιον σκοτώνει η Φραγκογιαννού; Για τον εαυτό της; Για να σώσει τα κοριτσάκια; Για να σώσει τις μανάδες τους; Οι εύκολες αρχικές απαντήσεις, χάνονται όσο συνεχίζει η νουβέλα. Στην αρχή είσαι σίγουρος πως ξέρεις γιατί. Όμως το πράγμα βαθαίνει, χάνει την επιφανειακή του αίσθηση όσο η Φραγκογιαννού δεν νιώθει παρά ελάχιστες τύψεις. Κάπου κάπου εμφανίζονται τα κοριτσάκια σαν Ερινύες, αλλά δεν την κατατρύχουν για πολύ. Ούτε καν η ιδέα να εξομολογηθεί και να μεταμεληθεί είναι δική της. Σκοτώνοντας την εγγονούλα της, το μωρό με το ίδιο όνομα, η Φραγκογιαννού ελευθέρωσε τον εαυτό της και κανέναν άλλον. Τον ελευθέρωσε από τη σύμβαση, όσο βέβηλο κι αν ακούγεται αυτό. Τον ελευθέρωσε από τα αιώνια γυναικεία δεσμά. 

Ο Παπαδιαμάντης, που ομολογουμένως μετά τον Βιζυηνό, για μένα μοιάζει σαν να είναι ο μπαμπάς μας, είναι εξαιρετικά διεισδυτικός ως προς την ανθρώπινη φύση. Ναι, ηθογραφεί, δίνει λεπτομέρειες χαρακτήρων και τόπων, και εποχής. Όμως από την άλλη, ψυχογραφεί εξίσου. Με ζοφερές λεπτομέρειες, με μια μάλλον νατουραλιστική τάση, ψάχνει την ανθρώπινη φύση και την ξεσκεπάζει∙ δεν είναι αυτό που νομίζουμε. Δεν θα μιλήσω για την γλώσσα του, γιατί δεν πιστεύω πως έχει νόημα. Όποιος έχει διαβάσει έστω κι ένα διήγημα γνωρίζει την «Παπαδιαμαντικήν». Μπορεί να γοητεύεται από αυτήν, μπορεί να τον απωθεί. Είναι αυτή που είναι, είναι ο τρόπος που έγραψε και δεν υπάρχει άλλος. Εγώ, την αγαπώ. Δεν έχω διαβάσει τα δύο μεγάλα μυθιστορήματα του. Ίσως τώρα να ήρθε ο καιρός που μπήκα πάλι σε ρυθμό. 

                                                     Κατερίνα Μαλακατέ 

"Η φόνισσα", Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, εκδ. Μεταίχμιο, 2018, σελ. 120 (πρ.εκδ. 1912, εκδ. Φέξη) 

Υ.Γ. 42 Το αγαπημένο μου διήγημα είναι το «Όνειρο στο κύμα». Όλα τα έργα του μπορείτε να τα βρείτε εδώ: http://www.papadiamantis.org/works