Το βασικό συστατικό της καλής λογοτεχνίας

Με αφορμή κάποιες τελευταίες συζητήσεις κι εδώ αλλά και στο facebook μου μπήκε πάλι αυτή η παράλογη ιδέα να προσπαθήσω να αποδομήσω την λογοτεχνία, να βρω αυτό που κάνει καλή μια ιστορία, κι ύστερα τι είναι που τη μετουσιώνει σε τέχνη.

Θα ξεκινήσω από την ίδια την ιστορία, αν και συχνά ένα λογοτεχνικό βιβλίο δεν χρειάζεται παρά μια υποτυπώδη πλοκή για να θεωρηθεί "αριστούργημα". Με μια απλή πρώτη έρευνα βρίσκει κανείς ένα σωρό "συνταγές" από συγγραφείς που έχουν μιλήσει για το τι κάνει μια ιστορία σφιχτοδεμένη και ελκυστική, από τους αρχαίους Έλληνες ως σήμερα. Είναι όμως αυτό το ζητούμενο- το σασπένς, η κάθαρση, η δυνατότητα ταύτισης, το «αν υπάρχει ένα καρφί στο τοίχο στην αρχή της ιστορίας, κάποιος να κρεμαστεί στο τέλος από αυτό;». Είναι και δεν είναι, ανάλογα με το ποια ιστορία έχουμε μπροστά μας.

Μετά τίθεται ένα ερωτημα πιο σύνθετο, υπάρχει η δυνατότητα πρωτοτυπίας, μήπως έχουν πια όλα ειπωθεί. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και την μια και την άλλη άποψη με σθένος και να έχει εξίσου δίκιο. Πόσα βασικά μοτίβα υπάρχουν, άπειρα ή πεπερασμένα; Κι έχει σημασία η βάση της ιστορίας ή τελικά οι λεπτομέρειες που ξεχωρίζουν τη μια από την άλλη; Δεν υπάρχει απάντηση, και για αυτό μερικοί από μας συνεχίζουμε να γράφουμε.

Κι ας πούμε πως ξεπεράσαμε το σκόπελο της πλοκής και προχωράμε στην ακόμα δυσκολότερη πλευρά της αφήγησης. Είναι μια γραμμική, χρονικά τακτικά τοποθετημένη ιστόρηση – μέσα στον κυκεώνα της μεταμοντέρνας ματιάς- κάποτε ανακουφιστική; Για μένα όχι. Από την άλλη στα πιο απλά συστατικά κάποτε κρύβεται η τελειότητα. Το να πεις καλά μια ιστορία δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται, πόσο μάλλον όταν ο χρόνος διασπάται και συστέλλεται κατά το δοκούν, όταν οι ήρωες και οι αφηγητές είναι αναξιόπιστοι, όταν η στιγμή μεγενθύνεται και οι δεκαετίες συρρικνώνονται.

 Μου αρέσει η αίσθηση της απουσίας κεντρικού άξονα, όμως μόνον η αίσθηση, όχι η απουσία. Ας εξηγηθώ. Δεν θέλω να βλέπω σε κάθε φράση πως ο συγγραφέας έχει ένα θέμα στο μυαλό του κι ολοένα στριφογυρνά σε αυτό. Από την άλλη, όταν τελειώνει ένα μυθιστόρημα θέλω βαθιά στο μυαλό μου, έστω και υποσυνείδητα να το ξέρω αυτό το «κεντρικό θέμα». Και φτάνουμε στο δια ταύτα. Τι θέλει να πει ο ποιητής; Πρέπει ο ποιητής να ξέρει τι θέλει να πει; Κι αν ξέρει, πρέπει να μας το πει κι εμάς; Οι εμμονές έπαιξαν πάντα έναν ρόλο ανεξιχνίαστο στη δημουργία τέχνης. Από την άλλη για να γράψεις ένα μεγάλο κείμενο απαιτείται προσπάθεια, και πλάνα, έστω και μέσα στο κεφάλι σου, και μια τακτικότητα- στο γράψιμο αλλά και στη σκέψη-  που μπορούν να κάνουν τον συγγραφέα κάποτε να μοιάζει με δημόσιο υπάλληλο.

Κι αν  σε αυτά- κι άλλα τόσα- απαντήσουμε με το γενικόλογο πως ένα μυθιστόρημα είναι όλα και τίποτα μαζί, έχουμε δώσει μια απάντηση, έστω και ασαφή; Όχι. Το σίγουρο είναι πως αυτές οι ερωτήσεις πρέπει να απασχολούν δημιουργούς και ψαγμένους αναγνώστες∙  για μένα το ένα και μοναδικό συστατικό της καλής λογοτεχνίας είναι η αμφιβολία. Γιατί αν δεν τους απασχολούν, αν σου απαντούν, «μια γραμμική, απλή ιστορία πάθους αξίζει πάντοτε να διαβαστεί», και «η απιστία είναι ένα φλέγον θέμα», τότε μιλάμε για μια άλλη κατηγορία αναγνωστών κι ίσως και δημιουργών, που έχουν λύσει τα βασικά θέματα και προχωρούν στην ουσία. Δηλαδή τις πωλήσεις με κάθε κόστος.