21/6/13

Το βασικό συστατικό της καλής λογοτεχνίας




Με αφορμή κάποιες τελευταίες συζητήσεις κι εδώ αλλά και στο facebook μου μπήκε πάλι αυτή η παράλογη ιδέα να προσπαθήσω να αποδομήσω την λογοτεχνία, να βρω αυτό που κάνει καλή μια ιστορία, κι ύστερα τι είναι που τη μετουσιώνει σε τέχνη.

Θα ξεκινήσω από την ίδια την ιστορία, αν και συχνά ένα λογοτεχνικό βιβλίο δεν χρειάζεται παρά μια υποτυπώδη πλοκή για να θεωρηθεί "αριστούργημα". Με μια απλή πρώτη έρευνα βρίσκει κανείς ένα σωρό "συνταγές" από συγγραφείς που έχουν μιλήσει για το τι κάνει μια ιστορία σφιχτοδεμένη και ελκυστική, από τους αρχαίους Έλληνες ως σήμερα. Είναι όμως αυτό το ζητούμενο- το σασπένς, η κάθαρση, η δυνατότητα ταύτισης, το «αν υπάρχει ένα καρφί στο τοίχο στην αρχή της ιστορίας, κάποιος να κρεμαστεί στο τέλος από αυτό;». Είναι και δεν είναι, ανάλογα με το ποια ιστορία έχουμε μπροστά μας.

Μετά τίθεται ένα ερωτημα πιο σύνθετο, υπάρχει η δυνατότητα πρωτοτυπίας, μήπως έχουν πια όλα ειπωθεί. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και την μια και την άλλη άποψη με σθένος και να έχει εξίσου δίκιο. Πόσα βασικά μοτίβα υπάρχουν, άπειρα ή πεπερασμένα; Κι έχει σημασία η βάση της ιστορίας ή τελικά οι λεπτομέρειες που ξεχωρίζουν τη μια από την άλλη; Δεν υπάρχει απάντηση, και για αυτό μερικοί από μας συνεχίζουμε να γράφουμε.

Κι ας πούμε πως ξεπεράσαμε το σκόπελο της πλοκής και προχωράμε στην ακόμα δυσκολότερη πλευρά της αφήγησης. Είναι μια γραμμική, χρονικά τακτικά τοποθετημένη ιστόρηση – μέσα στον κυκεώνα της μεταμοντέρνας ματιάς- κάποτε ανακουφιστική; Για μένα όχι. Από την άλλη στα πιο απλά συστατικά κάποτε κρύβεται η τελειότητα. Το να πεις καλά μια ιστορία δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται, πόσο μάλλον όταν ο χρόνος διασπάται και συστέλλεται κατά το δοκούν, όταν οι ήρωες και οι αφηγητές είναι αναξιόπιστοι, όταν η στιγμή μεγενθύνεται και οι δεκαετίες συρρικνώνονται.

 Μου αρέσει η αίσθηση της απουσίας κεντρικού άξονα, όμως μόνον η αίσθηση, όχι η απουσία. Ας εξηγηθώ. Δεν θέλω να βλέπω σε κάθε φράση πως ο συγγραφέας έχει ένα θέμα στο μυαλό του κι ολοένα στριφογυρνά σε αυτό. Από την άλλη, όταν τελειώνει ένα μυθιστόρημα θέλω βαθιά στο μυαλό μου, έστω και υποσυνείδητα να το ξέρω αυτό το «κεντρικό θέμα». Και φτάνουμε στο δια ταύτα. Τι θέλει να πει ο ποιητής; Πρέπει ο ποιητής να ξέρει τι θέλει να πει; Κι αν ξέρει, πρέπει να μας το πει κι εμάς; Οι εμμονές έπαιξαν πάντα έναν ρόλο ανεξιχνίαστο στη δημουργία τέχνης. Από την άλλη για να γράψεις ένα μεγάλο κείμενο απαιτείται προσπάθεια, και πλάνα, έστω και μέσα στο κεφάλι σου, και μια τακτικότητα- στο γράψιμο αλλά και στη σκέψη-  που μπορούν να κάνουν τον συγγραφέα κάποτε να μοιάζει με δημόσιο υπάλληλο.

Κι αν  σε αυτά- κι άλλα τόσα- απαντήσουμε με το γενικόλογο πως ένα μυθιστόρημα είναι όλα και τίποτα μαζί, έχουμε δώσει μια απάντηση, έστω και ασαφή; Όχι. Το σίγουρο είναι πως αυτές οι ερωτήσεις πρέπει να απασχολούν δημιουργούς και ψαγμένους αναγνώστες  για μένα το ένα και μοναδικό συστατικό της καλής λογοτεχνίας είναι η αμφιβολία. Γιατί αν δεν τους απασχολούν, αν σου απαντούν, «μια γραμμική, απλή ιστορία πάθους αξίζει πάντοτε να διαβαστεί», και «η απιστία είναι ένα φλέγον θέμα», τότε μιλάμε για μια άλλη κατηγορία αναγνωστών κι ίσως και δημιουργών, που έχουν λύσει τα βασικά θέματα και προχωρούν στην ουσία. Δηλαδή τις πωλήσεις με κάθε κόστος.


6 σχόλια:

  1. Ανώνυμος21/6/13, 2:20 μ.μ.

    Αυτό είναι το βασικό λάθος που κάνουν πολλοί συγγραφείς. Σκέφτονται την ιστορία, την πλοκή, την αφήγηση κτλ και ξεχνάνε το πιο βασικό, τους ήρωες. Κάθε καλή ιστορία θα πρέπει να έχει τουλάχιστον έναν εξαιρετικά γοητευτικό, σκοτεινό, ενδιαφέροντα και περίπλοκο ήρωα. Τι θα ήταν οι Δαιμονισμένοι χωρίς τον Σταυρόγκιν;
    Αυτό είναι που σου λείπει όταν κλείνεις ένα βιβλίο, δεν μπορείς να του βρεις κάποιο ψεγάδι αλλά τελικά δεν ήταν και τίποτα το ιδιαίτερο.
    Ε.Γ.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Πάντως εκείνα τα μυθιστορήματα που στηρίζονται μόνο σε ένα καλό ήρωα πχ. Ζορμπάς, με ενοχλούν συνήθως.

      Διαγραφή
  2. Αγαπητή Κατερίνα,

    εγώ ως πνευματικό τέκνο του Τζόυς, έλκομαι από τις λέξεις και τα πολλαπλά νοήματα που εκείνες φέρουν. Η γλώσσα πάνω απ' όλα. Εν αρχήν ο (γραπτός) Λόγος -- μ' αρέσει να πιστεύω περισσότερο στην Λογοτεχνία, υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να μου εξασφαλίσει την αιωνιότητα. Η λογοτεχνία είναι ένα παιδικό παιχνίδι, σκόρπια γράμματα από αφρολέξ στο πάτωμα, που τα ζουλάς προσπαθώντας να μαντέψεις την πυκνότητά τους και τα τοποθετείς κατ' επιταγή των διαθέσεών σου. Και το αποτέλεσμα, μάλλον θα βγει ικανοποιητικό, αν στο τέλος έχεις απολαύσει το παιχνίδι. Στίξη, νόημα, σύνταξη. Η στίξη είναι σαν την στύση, φανερώνει την ορμή του κειμένου -- το νόημα είναι σαν την κρίση μέσης ηλικίας, αναθεωρεί τα γνωστά -- η σύνταξη τέλος, είναι η αποτίμηση της σοφίας που αναστοχάζεται διαρκώς τον εαυτό της, τα βαρετά και ατελείωτα χρόνια που ακολουθούν την συνταξιοδότησή σου! Παίζω με τις λέξεις, ζω με τις έξεις!

    Βέβαια, και ο ήρωας είναι βασικό συστατικό. Τι θα ήταν ο "Μόμπι Ντικ" δίχως τον βασανισμένο καπετάνιο; Αν και στην σύγχρονη λογοτεχνία, αν θέλουμε να είμαστε literary correct πρέπει να μιλήσουμε απλώς για χαρακτήρες, που σπάνια ενδύονται κάτι το ηρωικό. Όλα όσα ανέφερες στην ανάρτησή σου είναι σωστά και εύστοχα. Εγώ απλώς κοινοποίησα πώς προτιμώ την λογοτεχνία, πώς θέλω να μου σερβίρεται. Θα τσιμπήσω και από τ' άλλα όμως, δεν είμαι αγενής! Νομίζω ότι το πεδίο της τέχνης και εν προκειμένω, της λογοτεχνίας, είναι από εκείνα που όλοι μπορούν να μιλήσουν για αυτό αλλά λίγοι να συνεισφέρουν. Κάτι σαν τον Θεό, πολλοί μιλούν για αυτόν αλλά λίγοι τον θέλουν δίπλα τους! Φαντάζουν όλες οι συζητήσεις περί λογοτεχνίας ατελέσφορες και κατά την γνώμη μου, είναι. Και αυτό είναι συνυφασμένο με την αποκλειστικότητα της ανάγνωσης -- τα κείμενα είναι για τα μάτια σου μόνο.

    Γράφω πολύ καλύτερα από ό,τι μιλώ (αν και το ένα βοηθάει το άλλο) και αυτό εξηγεί την αγάπη μου για την λογοτεχνία. Προφορικός και γραπτός λόγος είναι δυο πεδία ελάχιστα συνδεδεμένα. Το ότι πολλοί άνθρωποι δεν γράφουν ή έστω δεν διαβάζουν (εφ' όσον δεν στερούνται ικανοτήτων), τους στερεί ένα επίπεδο αυτογνωσίας -- για να μην πω, πολλά επίπεδα αυτογνωσίας και θεωρηθώ ελιτιστής!

    Υ.Γ. 42 Υπάρχουν όμως και άνθρωποι που γράφουν ή διαβάζουν και η αυτογνωσία τους μένει στα ίδια θλιβερά χαμηλά ποσοστά. Δεν έπρεπε να το αφήσω έτσι αυτό. Ένας φαύλος κύκλος πρέπει να τελειώνει εκεί ακριβώς που άρχισε! :Ρ

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Από την άλλη οι λέξεις αυτές καθ' αυτές αν και γοητευτικές, η αρχή όλως όσον αφορά τη λογοτεχνία, πρέπει να δηλούν κάτι, έστω και αφηρημένο. Είναι η διαφορά της ποίησης από την πεζογραφία. Ή μάλλον ούτε καν αυτό, είναι η διαφορά των καλολογικών στοιχείων από τη λογοτεχνία.

      Εγώ μάλλον γράφω και μιλάω το ίδιο τσαπατσούλικα. Αλλά παρ' όλα αυτά το προσπαθώ και σε 2.

      Διαγραφή
  3. Ανώνυμος21/6/13, 7:56 μ.μ.

    Μην είναι η πλοκή, μην είναι η αφήγηση, μην είναι η γλώσσα, μην είναι οι χαρακτήρες, μην είναι το θέμα; Ποιο από τα παραπάνω είναι το βασικό συστατικό της καλής λογοτεχνίας;

    Δεν νομίζω ότι υπάρχει μια απάντηση. Όσοι αναγνώστες και συγγραφείς υπάρχουν, τόσες και οι γνώμες. Νομίζω ότι το βασικό συστατικό, Κατερίνα, της καλής λογοτεχνίας είναι το ταλέντο, το οποίο όμως δεν είναι μετρήσιμο και αποκαλύπτεται μονάχα από τον συνδυασμό και την μίξη των συστατικών όπως η γλώσσα, η αφήγηση, το θέμα κλπ.

    Δεν ήταν λίγοι οι συγγραφείς που μεγαλούργησαν παρά τα ελατώμματα τους και αυτό γιατί είχαν αδιαμφισβήτητο ταλέντο, το οποίο εξάγνιζε τις ατέλειες τους. Είναι επομένως το ταλέντο κάτι μαγικό που επενεργεί ιαματικά πάνω στις ατέλειες; Σαφώς και όχι. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα συζήτησης.

    Τέλος, γιατί πολυλόγησα, το ταλέντο πρέπει να συμπληρώνεται από την σκληρή δουλειά!

    Να λοιπόν η απάντηση μου στο ερώτημα σου. Τα βασικά συστατικά της καλής λογοτεχνίας είναι το ταλέντο και η σκληρή δουλειά. Τα υπόλοιπα που αναφέρθησαν, δηλαδή η αφήγηση, η γλώσσα και τα υπόλοιπα είναι εργαλεία μάλλον παρά συστατικά.

    Συγγνώμη για την πολυλογία!

    Γιάννης Μαργέτης.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Το ταλέντο, αυτό το άπιαστο, μη μετρήσιμο, κάποτε μη αναγνωρίσιμο υλικό. Που το έχουν λίγοι και το ορέγονται οι πολλοί...

      Διαγραφή